Zuid-Afrika, de kater na de beker

Maak van de crisis niet de hoofdschuldige van de sociale onrust. De pogroms tegen migranten uit de vier windstreken van Afrika dateren van mei 2008, vóór de economie klappen krijgt. Voor wie Zuid-Afrika al jaren bereist, was het geen geheim dat er onder de oppervlakte xenofobe reacties op een uitbarsting zaten te wachten. Grootschalige werkloosheid is een decenniaoud fenomeen en dat twintig miljoen Zuid-Afrikanen met minder dan anderhalve Euro per dag moeten toekomen, is een andere erfenis van de apartheid.

Maar laten we ook van dat onzalige beleid, dat de grote meerderheid van de Zuid-Afrikanen vanwege hun afkomst op een mensonterende manier een halve eeuw lang gediscrimineerd heeft, niet alleen de zondebok maken. Het ANC regeert sinds zestien jaar en mag best as op zijn hoofd strooien. Nadat de partij in de eerste regering waarin ze vanaf 1994 de lakens uitdeelt gedurende een korte periode een herstel- en ontwikkelingsprogramma aangezwengeld heeft, laat ze dat al gauw varen voor de internationaal gewenste, neo-liberale GEAR-aanpak (Growth, Employment and Redistribution), waarbij de markt voor groei en werkgelegenheid instaat.

Eigen aan die ommezwaai zijn de besparingen op overheidsuitgaven. Dat komt in de arme gemeenschappen in concreto neer op hogere elektriciteits- en watertarieven en soms de afsluiting van de toevoer. De invoer van goedkope producten uit China, een ander gevolg van GEAR, is de doodsteek voor arbeidsintensieve industrietakken als schoenen en textiel, zodat de werkloosheid nog toeneemt. In Johannesburg vind je naast de winkels in de tot Chinatown omgeturnde Reef Road, supermarkten als China Mart en China Market, Dragon City en China Mall.

Begin van de eeuw groeit het verzet tegen GEAR. In de zomer van 2001, op de internationale conferentie tegen racisme in Durban, hebben we gemerkt hoe er zich naast het officiële gedeelte een uitgebreide off scene manifesteert, een teken aan de wand dat er buiten het ANC nog maatschappelijk leven in de brouwerij is. Het protest tegen de privatiseringen, de ongelijke landverdeling, de verhuizing van plakkersdorpen en de wegens onbetaalde rekeningen afgesneden stroom- en watervoorziening neemt vanaf dan uitbreiding.

De regering reageert door de plaatselijke besturen meer bevoegdheden én financiële middelen toe te stoppen. Dat is een tweesnijdend zwaard. Wat in beginsel kan leiden tot meer democratie en efficiëntie op het laagste echelon draait soms anders uit. De verhoging van het budget, met fondsen van de nationale overheid, houdt immers automatisch meer zeggenschap voor de hogere niveaus in en daar oefent het ANC op een dominante wijze zijn macht uit. Alleen waar de civics, de maatschappelijke organisaties in de townships, van zich afbijten, boeken gemeenschappen resultaat. Maar waar het middenveld zwak staat, verliest het plaatselijke bestuur greep op de gang van zaken en blijft de voedingsbodem voor sociale oprispingen bestaan.

In het eerste decennium van deze eeuw wil het ANC dus het maatschappelijke tij laten keren door een aanpak gekenmerkt zowel door een grotere invloed van partijpolitieke belangen als door technocratisch geïnspireerde oplossingen. Dat laatste is typisch voor de stijl van Thabo Mbeki, president van 1999 tot 2008, een periode die grosso modo samenvalt met de niet in te tomen maatschappelijke onrust.

Na de afgang van Mbeki is het niet te verbazen dat als in april 2009 Jacob Zuma als president de teugels in handen neemt, hij radicaal breekt met het imago van zijn voorganger en ronduit de populistische toer opgaat. Voor zijn verkiezing kon Zuma rekenen op de onvoorwaardelijke steun van Cosatu, de grote vakbondskoepel die al tientallen jaren lang een hechte alliantie met het ANC vormt. Ook dat ligt gezien de aanhoudende sociale spanningen volkomen in de lijn van de verwachtingen.

Of Zuma sinds zijn verkiezing anderhalf jaar geleden aan die verwachtingen beantwoord heeft, dat is andere koek. Heeft de World Cup de aandacht van veel Zuid-Afrikanen – soccer is een sport van de townships – afgeleid van hun dagelijkse beslommeringen, ze heeft ze ook met hun neus op feiten gedrukt. In Port Elizabeth vaardigde het stadsbestuur voor de ruim een miljoen inwoners – vanaf oktober 2009 ! – gezien de droogte beperkingen op hun waterverbruik af, omdat het gloednieuwe Nelson Mandela Bay stadion voorrang had.

Enkele weken voor de aftrap van de openingswedstrijd tussen de Bafana Bafana en Mexico rijd ik met Tshepi in de auto voorbij het mooi gerenoveerde Peter Mokaba stadion in Polokwane, een staaltje van moderne architectuur. Het is wat zoeken om de verbindingsweg te vinden tussen de A1 en de R71 naar Tzaneen, want er zijn werken. Nieuwe verkeersinfrastructuur die ook nog na het einde van het WK dienst kan doen. Enkele kilometers verderop geeft Tshepi uitleg over een plakkerskamp aan de kant van de weg: “Zimbabwanen“. Ik had het moeten weten, de grens is niet veraf en er zijn er drie miljoen van bij Mugabe naar het Land van Belofte gevlucht. Bij hen rekruteert Tshepi handlangers om in haar township Seshego het huis af te bouwen, dat ze er met het geld dat ze verdient met landbouwonderricht voor haar moeder neerzet. De Zimbabwaanse metselaars doen het werk dat vroeger Zuid-Afrikanen deden. Twee jaar terug waren er hier tegen vreemdelingen gerichte rellen, denk ik op dat moment, het WK heeft veel toegedekt dat morgen weer op het bord van Zuma ligt. Ik heb het bij het rechte eind. Voetbal als bliksemafleider, het duurt zolang het duurt.

Een prima voorbeeld van hoe het onder Zuma vaak niet anders eraan toegaat dan onder Mbeki is de wc-pottenrel in Kaapstad, een symbooldossier. Het stadsbestuur plaatste de toiletten, de buurt was verondersteld op eigen kosten de muurtjes eromheen te zetten. Slechte afspraken, betutteling en gebrek aan inspraak van de gegadigden, de in hun waardigheid gekrenkte wc-gangers, alle ingrediënten zijn aanwezig voor een grote dosis opschudding. Gooit de jeugdliga van het ANC nog olie op het vuur door her en der opgetrokken houten en ijzeren omheiningen weer te verwijderen. Waarom ze dat doet? In Kaapstad is de Democratische Alliantie aan de macht en die voert oppositie tegen het ANC. Partijpolitiek gaat toch boven dienstverlening of niet soms ?

Tegen die achtergrond van gekoesterde hoop en onvervulde dromen verbaast het dat het ANC telkens weer uitzonderlijk hoge ogen gooit bij verkiezingen. In 2009 heeft de partij zelfs een nooit geziene tweederde meerderheid veroverd in het parlement.

Een gesprek bij valavond opent de ogen. “Ons sukkel altemaal“, zucht Virginia, in de taal die ze buiten haar eigen Sipedi het best beheerst. Ik logeer in haar huis in Namakgale, de township vlak bij Phalaborwa, aan de rand van het Krugerpark. We zitten buiten, ik op de enige stoel die Virginia rijk is, zij op een omgedraaid olievaatje.

Virginia vertelt hoe ze de eindjes aan elkaar knoopt. Om 4u. ’s ochtends gaat ze schoonmaken. Kleren naait ze ook maar ze is aan een moderne machine toe, zodat ze in de ingebouwde computer patronen in kan voeren die goed in de markt liggen. Maar dat spul kost een smak geld. Een toilet is er niet bij haar thuis. Ik mag bij de overburen gaan, dat heeft ze geregeld. Als ik opsta, sleurt Virginia een zinken teil met warm water aan, zodat ik me tussen het bed en de kookhoek kan wassen. Je mag dan arm zijn, er zijn normen. Het basisinkomen van dit gezin is het pensioentje van Virginia’s oude moeder, die bij zus Betty verblijft. Overleven op een overheidstoelage bestond niet voor het ANC aan de macht was. In heel wat gevallen is afhankelijkheid van de bijstand tot een cultuur uitgegroeid.

De vrouwen aarzelen met hun antwoord – de stemming is geheim toch? – maar natuurlijk brengen ze hun stem op het ANC uit. Zij zijn Zuma’s kiespubliek, dat door dik en dun het ANC steunt. In Namakgale wroeten mensen om erbovenop te komen, stellen ze zestien jaar na de bevrijding vast dat ze blijven sukkelen maar zijn ze gehecht aan wie hen ooit een betere toekomst in uitzicht gesteld heeft.

De loyaliteit van de Zuid-Afrikanen is legendarisch. Maar is ze ook eeuwigdurend? Onlangs heeft de Zuid-Afrikaanse academica Gillian Hart die vraag opgenomen op een lezing aan de Universiteit Antwerpen. Het ANC heeft zich de bevrijdingsstrijd toegeëigend, zei ze, de partij is deel van de geschiedenis, heeft zich vereenzelvigd met het lijden van de Zuid-Afrikanen. Hier is sprake van een vorm van nationalisme, waarbij een partij samenvalt met het streven van een volk. Er moet een groot aantal liters water naar de zee lopen voor mensen die onverbreekbare band door willen knippen.

Dit is de opdracht waarvoor Zuma staat. Eindelijk, zestien jaar na de apartheid, grootscheepse sociale veranderingen aanbrengen waarop het gros van de Zuid-Afrikanen recht hebben. De vakbonden aan zijn kant houden. Ervoor zorg dragen dat het protest niet op een ondemocratische manier ontspoort. De nieuwe onrechtvaardigheden die zich in Zuid-Afrika aftekenen aan banden leggen. Het land heeft meer dollarmiljonairs – de black diamonds – dan onverschillig welk ander, zei Hart. Zuid-Afrika zit in een nieuwe politieke dynamiek, die we volgens haar nog niet ten volle begrijpen. De beker heeft niet alleen een kater nagelaten maar zit nog boordevol venijn van jaren.

(Uitpers nr. 127, 12^de jg., januari 2011)