Zuid-Afrika krijgt uit progressieve hoeken wereldwijd lof voor zijn aanklacht tegen Israël bij het Internationaal Gerechtshof. Het wordt geroemd als een speekbuis van een term in volle opmars, het Globale Zuiden – The Global South. Het gaat om een groot deel van de wereld dat meer zou doordrongen zijn door de herinneringen en gevolgen van de kolonisatie dan door de Holocaust en de oorlogen van vorige eeuw in Europa. “Het Westen kent Auschwitz omdat de slachtoffers blank waren, maar niet Gorée met zijn Afrikaanse slachtoffers”, zei Aimé Césare in 1948. Is dat nu anders?
De verhoudingen in de wereld verschuiven snel en ingrijpend, blokken scheuren en nieuwe samenwerkingsverbanden groeien. Het Westen leek na de implosie van het Sovjetblok onbedreigd dominant, dat is voorbij. Vooral dat Globale Zuiden zou die dominantie doen wankelen. Maar wat is dat Globale Zuiden? Wat zouden de contouren ervan zijn? Is het een alternatief voor het Westen? Is er een ander bindmiddel dan weerstand tegen het Westen?
Westen
Het ‘Westen’ valt makkelijker te bepalen. Het is geografisch af te bakenen – met deel van Noord-Amerika, groot deel van Europa, Japan, Australië, Nieuw-Zeeland… Georganiseerd in militaire allianties (Navo, Akus), economische verbanden als Oeso, politieke als G7. Het zegt op te komen voor eerbiediging van internationaal recht, mensenrechten, politieke democratie.
Tot 1989 was het anticommunisme de sterkste cement van dat Westen. Vanaf dan leek de westerse dominantie voor generaties gevestigd. Maar alleen al de smadelijke Westerse terugtocht op 15 augustus 2021 uit Kaboel, illustreerde de neergang van die dominantie. Het Westen stond er in zijn hemd, zoals vandaag ook in de Sahel. Een stevige bondgenoot als Saoedi-Arabië legt zijn eieren niet in die ene westerse korf, maar stapt met o.m. China en Rusland mee in de BRICS –
Dat Westen heeft de jongste tijd geen moeite gespaard om zijn morele pretenties tegenover de rest van de wereld zelf te ondergraven. De Russische invasie in Oekraïne werd gevolgd door een resem sancties waardoor Europa op aanstoken van Washington vooral in eigen voet schoot. Maar we krijgen geen enkele sanctie tegen de moorddadige etnische zuiveringen van Israël tegen de Palestijnen. Washington, Londen, Berlijn… hebben zich voor lang uitgeschakeld als zogenaamd moreel kompas.
Dat Westen wordt ook aangevreten door interne tegenstellingen, met voorop de toenemende concurrentie tussen de VS en Europa, met een groeiende kloof ten nadele van Europa. Door zo meergaand de VS te volgen met sancties tegen Rusland, heeft Europa zwaar in eigen vlees gesneden. VS-president Joe Biden heeft daar nog een flinke schep bovenop gedaan met zijn Inflation Reduction Act (IRA), een bedrieglijke benaming voor een beleid om onder meer investeerders uit Europa weglokt. Terwijl Washington ook de economische relaties tussen Europa en China verstoort.
Bric-à-brac
De rest van de wereld, buiten dat Westen dus, blijft niet bij de pakken zitten, zoals we zien met de klacht van Zuid-Afrika tegen Israël. Niet alleen China zoekt al langer een middel om de greep van de VS op de wereldeconomie losser te maken door o.m. een alternatief te zoeken voor de dollar als internationaal betaalmiddel. Dat is een van de oogmerken van de BRICS (Brazilië, Rusland, China, India, Zuid-Afrika). De inmiddels flink uitgebreide BRICS wordt een ossatuur van dat tegengewicht voor het Westen – het zogenaamde Globale Zuiden.
Het Globale Zuiden, met Rusland dus. Door en door kapitalistisch Rusland als erfgenaam van de Sovjet-Unie, zelf erfgenaam van tsaristisch Rusland, als een kracht tegen sluipend kolonialisme? Volgende is China: als grote concurrent van de VS, met de duidelijke ambitie weer ’s wereld nummer één te worden, een semikoloniale macht (Tibet, Xinjiang). Het India van Narendra Modi dat niet vies is van militaire samenwerking met de VS (in kader van Quad) en een grote rivaal is van China? Nieuwkomers als Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten die jarenlang een smerige oorlog voeren in Jemen?
Dat maar als signalement dat kritiek op de morele pretenties van het Westen niet stoelt op een eigen moreel kompas. Trouwens, India houdt zich afzijdig van felle kritiek op Israël, integendeel zelfs, het is helemaal niet enthousiast achter die klacht van Zuid-Afrika tegen Israël. En Zuid-Afrika zelf? Dat zag lang geen enkele bezwaar in steun aan het regime van Omar Bashir in Soedan, verantwoordelijk voor een genocide in Darfour. Een maand geleden ontving president Cyril Ramaphosa de Soedanese krijgsheer ‘Hemetti’ die deze genocide momenteel voortzet.
Samenloop
Wat houdt de landen van de Brics, of bij uitbreiding van het Globale Zuiden, dan samen, behalve het zich samen afzetten tegen de tanende westerse positie? Voor elk van hen is de prioriteit het eigen belang dat ze zoeken in uiteenlopende verbanden. Zoals India dat deel uitmaakt van het Shanghai Samenwerkingsverband (met China, Rusland, republieken van Centraal-Azië, Iran…) en van Brics, maar ook van Quad. Diplomatie à la carte.
Datzelfde verschijnsel vreet ook de rand van het Westen aan: Turkije, een belangrijke Navo-lidstaat, dat meer en meer westerse belangen beconcurreert in Afrika. Dat een eigen koers vaart inzake Israël en Oekraïne. Het lijkt soms meer deel uit te maken van dat ‘Globale Zuiden’ dan van het Westen.
De term ‘Globale Zuiden’ lijkt me dan ook een zeer uiteenlopende samenloop van belangen. Er is niet iets zoiets als de Beweging van niet-gebonden landen die in de jaren 1960 onder impuls van Joegoslavië, India, Egypte… hoogdagen kende. Wat er nu staat als “Globale Zuiden” is vooral een samenwerkingsverband om tot een nieuwe financiële wereldarchitectuur te komen, om nieuwe krachtsverhoudingen vorm te geven, om tot een herschikte ‘wereldorde’ te komen waarvan de agenda niet samenvalt met de westerse.
