Werken is zalig, zei het begijntje. De nazi’s waren zelfs niet verlegen om aan de poort van het concentratiekamp van Auschwitz het opschrift ‘Arbeit macht frei’ aan te brengen. Maar gedurende de voorbije eeuwen en tot op de dag van vandaag betekent arbeid voor velen helemaal geen zaligheid of vrijheid. Fabrieksarbeid is tegenwoordig misschien niet meer zo zwaar als jaren geleden, maar vooral de psychische druk neemt toe op iedereen die werkt. Nachtarbeid, weekendwerk, toenemende flexibiliteit, werkdruk en bureaucratie, interim-arbeid en dies meer dragen daartoe bij en leiden steeds meer tot psychische problemen zoals burn-out. De Frans-joodse filosofe Simone Weil, die zelf ongeschoolde arbeid in fabrieken verrichtte, schreef een aantal essays over arbeid die nu in het Nederlands zijn verschenen. Uitgaande van haar bevindingen en studie over arbeid liet ze in deze essays haar licht schijnen over onze samenleving en de toekomst.
‘In deze tijd lijkt alles wat normaliter redelijkerwijs zin aan het leven geeft, in te storten, en dus moet alles heroverwogen worden willen we niet wegzakken in verwarring of onverschilligheid. Zo goed als overal slaat de triomf van autoritaire en nationalistische bewegingen de hoop van goedwillende mensen ontleend aan democratie en pacifisme, de bodem in.’ Een citaat dat over 2025 lijkt te gaan, maar Simone Weil schreef het in 1934 in het essay ‘Gedachten over de oorzaken van vrijheid en sociale onderdrukking’.
Simone Weil (1909-1934) werd in Frankrijk door haar ouders als agnost opgevoed, maar in de loop der jaren voelde ze zich sterk aangetrokken door het christelijk geloof, al liet ze zich nooit dopen. Ze werd docent filosofie in tal van scholen. Als vrijwilliger gaf ze les aan arbeiders in de mijnwerkersraad van Saint-Etienne en was actief betrokken bij het vakbondswerk. Ze verrichtte enige tijd ongeschoolde arbeid in metaal- en autofabrieken tot ziekte of ontslag daar een einde aan maakten. In 1936 trok ze naar Spanje om er deel te nemen aan de oorlog tegen de fascist Franco. Door een stom ongeval moest ze wegens brandwonden het front verlaten. Vanwege de Jodenvervolging door de nazi’s week de familie Weil in 1942 uit naar New York. Datzelfde jaar trok Simone naar Engeland met de bedoeling zich in Frankrijk bij het verzet aan te sluiten. Ze trad in dienst bij de organisatie van de ‘Vrije Fransen’ in Londen. Ze overleed op 15 april 1943 in een sanatorium in Asford (Kent) ingevolge tuberculose en een zelf opgelegde voedselbeperking.
Door haar werk in drie fabrieken zag ze in dat arbeid, zeker voor ongeschoolde arbeiders, betekent dat die verlengstukken van de machines worden en de door de machines opgelegde snelheid moeten bijhouden. Door de technische vooruitgang en de serieproductie worden arbeiders in een passieve rol geduwd. Ze moeten bepaalde handelingen verrichten, maar hebben geen zicht op het eindresultaat van hun arbeid. Volgens Weil waren bedrijven te groot en te complex geworden voor de mens om zich daarin ten volle te kunnen herkennen. Machines werken volgens haar niet om mensen te doen leven, maar mensen worden gevoed om machines te bedienen. Weil doorzag ook het probleem van de overproductie. Automatische machines, zo schreef ze, leiden ertoe dat er meer wordt geproduceerd dan nodig is om aan de werkelijke behoeften te voldoen.
Kritiek op marxisme en kapitalisme
Dat kan allemaal zeer marxistisch klinken, maar Weil had heel wat kritiek op Karl Marx. Bijvoorbeeld het idee dat arbeid ooit overbodig zou worden. Dat is volgens Weil een utopie. En in naam van die utopie, zo schreef ze, hebben de revolutionairen hun bloed vergoten. De revolutie zou er volgens haar wel voor moeten zorgen dat de sociale onderdrukking wordt afgeschaft. Kan dat binnen kapitalisme? Weil beantwoordde die vraag onrechtstreeks door te verwijzen naar de Franse Revolutie die een bepaalde vorm van onderdrukking wist op te ruimen, waarna men machteloos toekeek hoe die in een andere vorm opnieuw opdook. Een organisatie zou volgens Weil niet voor sociale vooruitgang kunnen zorgen. Die zou alleen door de goede en weloverwogen wil van mensen die als individuen handelen mogelijk worden. Ook een utopie?
Dat het kapitalistische systeem zijn eigen doodgravers voortbrengt, zoals Marx beweerde, wordt volgens Weil iedere dag tegengesproken. Volgens haar is het onmogelijk dat vrije mensen uit slavernij kunnen ontstaan. Het communisme, zoals door Marx bedacht, is voor Weil een ijdele droom die hoogstens als troost en verdovingsmiddel kon dienen. De afschaffing van het privébezit zal volgens Weil niet volstaan om te voorkomen dat het werk in de mijnen en de fabrieken als een slavernij op de onderworpen arbeiders blijft wegen. Verbetering zou volgens Weil alleen maar mogelijk zijn als het de mensen om welzijn zou te doen zijn. Maar dat is niet zo, mensen zijn alleen bezig met het veroveren van macht. Weil verwees daarbij naar de Russische Revolutie. In plaats van de grootindustrie, de politie, het leger en de bureaucratie te vernietigen, veroverden die precies dankzij de revolutie een machtspositie die ongekend was in andere landen, aldus Weil.
Dat alles belet niet dat Weil stevige kritiek had op het kapitalisme. Dat leidt volgens haar alleen maar tot afbraak. De middelen van de economische strijd zoals publiciteit, luxe, corruptie, fantastische investeringen bijna geheel gebaseerd op krediet, verkoop van nutteloze producten via bijna gewelddadige procedures, speculaties bedoeld om rivaliserende ondernemingen te ruïneren zijn er volgens Weil op gericht om de basis van het economische leven te ondermijnen. Bovendien wordt het economische ondergeschikt aan het militaire. Alles draait om de voorbereiding van de oorlog. Het kan dan ook niet verbazen dat de echte oorlog de grootste prioriteit wordt. Dat zou Theo Francken moeten lezen.
Mensen denken niet
Het hele essay door legt Weil de klemtoon op het denken. Ze betreurt dat het denken ondergeschikt werd aan de mechanismen van het collectieve leven, waardoor het echte denken bijna verloren is gegaan. Volgens haar is het onjuist om te beweren dat het fascisme het vrije denken uitschakelt. Het is precies de afwezigheid van het vrije denken die het opleggen van bepaalde doctrines mogelijk maakt. In de fabrieken, aldus Weil, is het denkwerk in de machines geprogrammeerd. Het is alsof de machine denkt en de mens uitvoert, in plaats van omgekeerd. De minst slechte samenleving is er volgens Simone Weil een waarin mensen het vaakst moeten nadenken bij hun activiteiten, waarin ze controle op het collectieve leven kunnen hebben en waarin ze de grootste onafhankelijkheid hebben. Dat schreef Weil toen Artificiële Intelligentie dat het denken helemaal uitschakelt en over enkele jaren misschien slimmer en machtiger wordt dan de mens, nog niet bestond.
Weil vroeg zich wel af wat mensen kunnen doen die tegen de stroom in toch proberen het respect voor de menselijke waardigheid te doen behouden. Haar antwoord: niets of in ieder geval heel weinig. De toestand waarin we ons bevinden, schreef Weil, lijkt op die van totaal onwetende reizigers in een auto die met volle snelheid en zonder iemand aan het stuur door een berglandschap rijdt. En ze vroeg zich af of er na de botsing nog zal geprobeerd worden iets nieuws op te bouwen. Volgens haar valt het te verwachten dat het huidige systeem (het kapitalisme) zal overleven tot aan de uiterste grens van de mogelijkheden.
Simone Weil
Over arbeid
En het sociaal mechanisme in tijden van crisis
Uitgeverij IJzer
157 blz. – 17,50 euro
