Als er over ‘het Westen’ werd gesproken, zei Nawal el Saadawi, de Egyptische schrijfster, altijd: ‘Whose West are you talking about’? En ze had gelijk. Alles hangt af van zowel je geografische als je ideologische positie om te weten waar en aan welke kant je staat. Als ik in Amerika ergens hoor spreken over ‘jullie in het Westen’, ben ik eveneens altijd even de draad kwijt. Want die ‘jullie’ leeft in het Oosten van Amerika.
‘Het Westen’ zo legt de Ierse academica Naoíse Mac Sweeney overtuigend uit, is een sociale constructie met een ideologisch doel. Wat niet weg neemt dat er ook een harde realiteit achter schuil gaat. De sociaal-politieke context creëert een cultuur, maar de cultuur creëert tegelijk de sociaal-politieke context. Zelden is dit zó waar als voor ‘het Westen’ en de ‘Westerse beschaving’. Weinig boeken zijn zo boeiend als dit verhaal over waar dit Grote Vertoog vandaan komt en waarom dat zo is gebeurd. Want, zo legt de auteur uit, de Grieks-Romeinse Oudheid is niet de wortel van de westerse beschaving en is evenmin exclusief van Europa.
Mac Sweeney begint haar verhaal met Herodotus die is weg gevlucht uit Athene wegens de onverdraagzaamheid en de ‘wij’ vs ‘zij’ mentaliteit die er heerste. De ‘Griekse’ cultuur was helemaal niet Grieks – de ‘Grieken’ voelden zich Hellenen – en bestond uit duizenden stadsstaten, tot in Afghanistan, Pakistan en Noord-Indië. Er werd Grieks gesproken tot in Soedan.
Zelfs de Romeinen hadden geen notie van enige ‘Westerse Beschaving’, ze behoorden tot het Oosten én het Westen en zagen zichzelf niet als de erfgenamen van ‘de Grieken’, wel als hun veroveraars. De Byzantijnen noemden zich ‘Romeinen’ en Constantinopel was het ‘tweede Rome’ (en vandaag is Moskou het ‘derde Rome’).
Bijzonder boeiend is het hoofdstuk over Bagdad, in de negende eeuw de grootste stad ter wereld met meer dan één miljoen inwoners. Er was een ‘Huis van de Wijsheid’ waar men begon met de Arabische vertalingen van oude Griekse teksten. Ook hier predikte een filosoof, Al Kindi, dat de waarheid over het universum nooit van één cultuur, etnie of religie kon komen, maar altijd de door de eeuwen heen geaccumuleerde kennis was van de hele mensheid. Het was een interculturele visie die met het Grote Schisma en later met de val van Al Andalus zou verloren gaan. Met de val van Granada in 1492 is de grote bibliotheek met meer dan 250.000 boeken grotendeels vernield.
Met de ‘Renaissance’ – een concept dat pas opgang maakte in het midden van de negentiende eeuw – ontstonden de eerste tekenen van een ‘Westerse Beschaving’ met een terug kijken naar het verleden en het construeren van een Oudheid die een combinatie van Rome en Griekenland was. Dat was echter geenszins een ‘hergeboorte’ maar wel een geboorte, want niets bond deze twee beschavingen aan elkaar. Dit amalgaam van Grieken en Romeinen is over verschillende generaties ontstaan.
Interessant is ook hoe de Engelse protestanten, onder Koningin Elisabeth I een bondgenootschap ontwikkelde met het Ottomaanse Rijk, tégen de katholieke Habsburgers. Nederlanders (‘Liever Turks dan Paaps’) en Fransen sloten er zich bij aan.
Een bijna universele Verlichting
Francis Bacon wordt beschouwd als één van de eerste uitingen van een Verlichting die zich uitstrekte tot Cairo, Calcutta, Shanghai en Tokyo. Het was een ‘bevrijding uit de onwetendheid’, met een wetenschappelijke methode die Europa ook de instrumenten bood voor het uitbouwen van een imperium.
Met dit imperialisme kwam ook het racisme om de hoek kijken, niet enkel in Europa trouwens. En ook hier blijkt de referentie naar de Oudheid een ideologische rol te spelen. Uit het verhaal over het Portugese Angola blijkt hoe zwarten niet tot de ‘Westerse beschaving’ gerekend werden, maar er wel konden naar toe evolueren. Zolang ze niet als ‘Westers’ beschouwd werden, wordt er naar verwezen als Perzen b.v., worden ze ‘christen’ en ‘westers’, dan worden de referenties Grieks of Romeins. Het zijn de eerste tekenen van een ‘West’ en de ‘Rest’, met evenwel nog een bruggetje tussen beide.
Dat bruggetje verdwijnt in de onafhankelijkheidsstrijd van de V.S. De Jeffersons en anderen beseften dat ze in de knoop zaten met hun roep om universele vrijheid terwijl ze zelf met slaven werkten. Hier bood het Grote Vertoog over de ‘Westerse Beschaving’ de ideale oplossing. Universele vrijheid, ja, maar voor het Westen waarvan Noord-Amerika zich de legitieme erfgenaam waande. Die vrijheid kon nooit gelden voor wie niet tot die beschaving behoorde, zoals zwarten en inheemsen.
Op die manier, zo legt Mac Sweeney uit, wordt ‘het Westen’ veel meer dan een geografie en wordt het onlosmakelijk verbonden met racisme. Bij uitbreiding biedt het zelfs de uitgebuite Britse arbeidersklasse een kans om zich superieur te voelen.
In de laatste hoofdstukken wordt nog duidelijk gemaakt hoe de een de ander construeert. De manier waarop de ‘Oriënt’ werd ‘gemaakt’ – uitgelegd in het werk van Edward Said – is tegelijk een manier voor ‘het Westen’ om zichzelf nog beter te identificeren.
De alternatieven
Heeft dit ‘Westen’ concurrenten? Het enige alternatief zou China zijn, maar het hangt vast aan een ahistorisch model van zuiverheid en essentialisme. Aan de hand van het voorbeeld van Hong Kong – het beste van twee werelden, Oost en West – wordt duidelijk gemaakt dat China hoegenaamd niet de erfgenaam wil zijn van het oude China, maar wel de onveranderde voortzetting ervan. Enkele jaren geleden werd in Athene en later in Beijing een ‘Ancient Civilisations Forum’ georganiseerd, met landen als Bolivië, Mexico en Egypte, waar werd gepleit voor een ‘dialoog tussen beschavingen’. In dat concept is geen plaats meer voor wederzijdse beïnvloeding of verandering, maar enkel voor het parallel naast elkaar bestaan van vaste en zuivere entiteiten die het monopolie zijn van een volk.
De auteur heeft dit hele verhaal zeer vlot geschreven en voorgesteld, door voor elke periode één figuur uit te kiezen die door haar of zijn werk een stap heeft gezet naar een veranderend denken. Met telkens en onveranderlijk een politieke of ideologische bedoeling erbij.
Dit boek geeft een zeer goed inzicht in de grote leugen waarin we zijn beland en tegelijk in de mogelijkheden die we hebben om dit verhaal ook te ontmaskeren en te veranderen. Als er één ding typisch is voor westers denken, dan wel de kritiek op de geopenbaarde waarheid en de kans om een andere vorm te geven aan de geschiedenis. Geschiedenis, zo onderstreept de auteur herhaaldelijk, is altijd politiek. En ook het herschrijven van de geschiedenis is politiek.
Een tweede reden waarom ik van dit boek genoten heb, is dat het veel geloofwaardiger is dan de vele ‘anti-moderniteitsverhalen’ die in de de-koloniale trend worden voorgeschoteld. De moderniteit is dan de oorzaak van het kapitalisme, van het kolonialisme en van het racisme. Alles wordt er tijdloos door elkaar gehaspeld en zonder veel argumenten aan elkaar gekoppeld. Het besluit is dan onvermijdelijk een totaal verwerpen van die moderniteit.
Dat is nergens voor nodig. In dit verhaal waarin de dingen – feiten – worden gekoppeld aan de woorden – de ideologie – maar wel apart worden geanalyseerd en uitgelegd – met wederzijdse beïnvloeding – wordt de geschiedenis tegelijk complexer en helder.
Het is sterk aanbevolen lectuur voor wie het ‘Westen’ beter wil begrijpen en het de-kolonialisme wil afbrengen van zijn dwaalsporen. Het is een kans om naar wegen te zoeken om aan de geschiedenis een andere draai te geven. Universeel en intercultureel.
