Een van de langst bestaande bevroren conflicten in de zuidelijke Kaukasus flakkerde plotseling weer op op zondag 27 september. Nagorno-Karabach is de door Armenië en Azerbeidzjan betwiste regio in de zuidelijke Kaukasus, het is het kruispunt van olie- en gaspijpleidingen die de belangrijkste markten in de wereld bevoorraden. Een grootschalig offensief met zwaar materiaal, infanterie en artillerie begon en Bakoe en Jerevan beschuldigen elkaar ervan de gewapende confrontatie te hebben uitgelokt. Een gegeven dat niet nieuw is in de geschiedenis van het al decennia durende conflict.
De hele frontlinie was erbij betrokken en er vielen minstens veertig doden, waaronder burgers. Het Azerbeidzjaanse leger en de Armeense onafhankelijkheidsstrijders die het grondgebied controleren en de autonomie van Bakoe opeisen, beschuldigen elkaar van het starten van de vijandelijkheden. Het lijkt erop dat het dit keer wel verschilt van de gevechten die plaatsvonden in de zomer van 2020 maar ook van de ‘Vierdaagse Oorlog’ in april 2016. Sommige factoren zijn namelijk veranderd.
Waarom nu
Naast wie de oorlog begon, zijn de redenen waarom belangrijker. Een eerste factor is de interne situatie in Azerbeidzjan. Gezien de economische crisis was het voor president Ilham Aliyev belangrijk om de aandacht te verleggen naar het Nagorno-Karabach-conflict. Een dertig jaar durende frustratie in het land over het verliezen van de oorlog en de regio is daarbij altijd meegenomen. Azerbeidzjan beweert tussenbeide te zijn gekomen als reactie op een Armeense provocatie. Armenië is wel de winnaar van de oorlog in de jaren 1990 en is politiek en strategisch gezien beter af met een status quo. Ook al omdat er zich in het land een economische drama ontwikkelt en het het land in de Kaukasus is dat het meest door de pandemie wordt getroffen.
De escalatie is eigenlijk een voortzetting van de gevechten die in juli 2020 begonnen. Na nog een kleine heropflakkering in augustus waarbij Armenië meer dan 10 Azerbeidzjaanse drones van Israëlische makelij neerschoot, kreeg Azerbeidzjan nieuwe wapens vanuit Turkije en Israël toegestuurd. Vanuit Turkije vlogen tot een dag voor de nieuwe escalatie ongeveer een dozijn militaire transportvliegtuigen naar Azerbeidzjan.
Zowel Armenië als Azerbeidzjan hebben de staat van beleg afgekondigd en reservisten gemobiliseerd. Het is echter bang afwachten of regionale en internationale machten de kans niet zullen aangrijpen om het conflict te gebruiken om een scenario te creëren dat vergelijkbaar is met de scenario’s die al in Syrië of Libië zijn uitgevoerd.
Conflictbemiddeling
Rusland, de Verenigde Staten en Frankrijk zijn de drie voorzitters van de Minsk-groep (de structuur voor conflictbemiddeling van Nagorno-Karabach binnen de OVSE). Voor bemiddeling of ingrijpen hebben ze geen van alle veel zin of tijd. Ze hebben het te druk met hun eigen problemen. Oproepen tot een staakt-het-vuren en tot dialoog is het minste van wat ze konden doen en dat deden ze. Voor dovemansoren weliswaar.
Moskou heeft momenteel andere katten te geselen. Er is een tweede golf van besmettingen met het coronavirus die de economische problemen van het land verergeren. De geopolitieke situatie met als hoofdthema’s Belarus en de zaak Navalny vergt alle mogelijke diplomatieke inspanningen om een verdere verslechtering van de relaties met het Westen tegen te gaan.
In de Verenigde Staten zijn er binnen een maand presidentsverkiezingen. In Washington ligt niemand momenteel echt wakker over de Kaukasus. Voor Donald Trump is het niet het moment om olie op het vuur te gooien en waarschijnlijk veel beter om een neutrale positie in te nemen.
Frankrijk, waar een grote Armeense gemeenschap woont, is intern druk bezig met de heropstart van de post-pandemie economie, is in crisis met Rusland over de Navalny-zaak, Macron’s plannen voor Libanon draaien op niets uit, en de relaties met Turkije liggen zeer moeilijk, zo niet vijandig, omwille van de spanningen in het oostelijke Middellandse Zeegebied.
Ankara – een bondgenoot van Bakoe – is militair al druk bezig in eigen land tegen de Koerden, in Syrië, Irak en Libië en agressief in het oostelijk deel van de Middellandse Zee.
Oproepen tot staakt-het-vuren
Vladimir Poetin heeft vanuit Moskou opgeroepen tot een staakt-het-vuren. Frankrijk, de Europese Unie en de Verenigde Staten deden dat ook. De VN-Veiligheidsraad kwam dinsdag 29 september in een spoedzitting bijeen en riep ook al op tot een staakt-het-vuren en dialoog. Iran, dat aan beide landen grenst, heeft aangeboden te willen bemiddelen bij eventuele onderhandelingen. Maar voorlopig luistert niemand. Integendeel, beide landen beschuldigden elkaar ervan de onderhandelingen over Nagorno-Karabach te belemmeren.
Opmerkelijk was dat dinsdagavond de leiders van Armenië en Azerbeidzjan beiden op dezelfde Russische tv-show op Rossia 1 kwamen om hun standpunt over het conflict toe te lichten. Bakoe mag dan wel de steun van Turkije hebben, het weet net zo goed als Jerevan dat Moskou de echte Kingmaker is. Ilham Aliyev vertelde dat Bakoe vastbesloten is om over een resolutie te onderhandelen, maar dat Armenië het proces belemmert: “De Armeense premier verklaart publiekelijk dat Karabach [een deel van] Armenië is, punt uit. Over wat voor onderhandelingsproces kunnen we in dit geval praten?” Premier Nikol Pashinyan van Armenië zei op zijn beurt: “Het is erg moeilijk om over onderhandelingen te praten … als er specifieke militaire operaties gaande zijn” en riep op tot een compromis. Maar eerst moet Azerbeidzjan “de agressie tegen Nagorno-Karabach en Armenië onmiddellijk stopzetten.”
Tot nu toe is het conflict in de zuidelijke Kaukasus beperkt tot de twee voormalige Sovjetrepublieken. Armenië, een land met een christelijke meerderheid, en Azerbeidzjan met een moslimmeerderheid, dat dicht bij Turkije aanleunt.
Hoe lang gaat het door
Een keerpunt in het conflict is de tijd die de escalatie duurt. Er zijn twee mogelijkheden. Het blijft beperkt tot slechts een paar dagen, zoals vele vorige keren, en Azerbeidzjan slaagt erin enkele verloren dorpen te veroveren en een paar maanden later herbegint het. Of, tweede optie, het breidt zich uit tot een grootschalig conflict. Als het zover komt hangt alles niet af van Armenië en Azerbeidzjan zelf maar van Turkije en Rusland.
Als Moskou Ankara contacteert voor het met Bakoe praat, betekent dit dat er iets is veranderd in de regio. Tot nog toe heeft Turkije wel altijd politieke steun gegeven aan Bakoe, maar het riep ook steeds op tot een staakt-het-vuren en onderhandelingen. Dit keer was Recep Tayyip Erdogan echter heel expliciet. Hij zei dat hij Azerbeidzjan “met alle middelen” zal steunen. , beschuldigde Armenië ervan de vrede in de Kaukasus te bedreigen en hield de regering van Jerevan verantwoordelijk voor een mogelijke ramp. Turkije is sinds enkele jaren heel assertief geworden maar die klare uitspraken voorspellen misschien wel een rechtstreekse interventie van Turkije, ondanks het feit dat het al op veel fronten doende is.
De rol van Moskou en Ankara
Als het zover komt kan dat leiden tot een volledige oorlog. Niet alleen Armenië en Azerbeidzjan, zijn dan betrokken partij maar ook Rusland en Turkije. Moskou is feitelijk immers verplicht Jerevan te verdedigen in geval van een aanval, vermits Armenië deel uitmaakt van de CSTO, de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie dat net als de NAVO een collectieve defensieclausule heeft, en waarvan Rusland en vijf andere voormalige Sovjetlanden (Armenië, Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan en Belarus) deel uitmaken.
Voorlopig vermijden ze directe tussenkomst. Misschien wil Moskou Aliyev wel toestaan een deel van het grondgebied terug te nemen, om Bakoe een kleine ‘overwinning’ te gunnen, terwijl de rode lijnen niet overschreden worden.
Alles lijkt dit keer echter af te zullen hangen van Erdogan. De Turkse president heeft tot nu toe altijd een directe confrontatie in de Kaukasus vermeden, maar inmiddels is hij onvoorspelbaar geworden. In februari en maart lokte hij een migrantencrisis tegen Griekenland uit, in mei stuurde hij Syrische terroristen naar Libië, in juni begon hij een militaire operatie tegen de PKK in Noord-Irak en creëerde hij een nieuwe crisis door oorlogsschepen te sturen naar het oostelijke Middellandse Zeegebied.
Azerbeidzjan heeft een vloot van drones uit Turkije ontvangen, waaronder een aantal Bayraktar, het ‘geheime’ wapen dat in Libië beslissend was bij de slag om Tripoli.
Een mogelijke escalatie
Deze keer lijkt het er op dat er een groter-dan-gewoonlijk confrontatie in de maak is. Vanuit Ankara beschuldigt Erdogan Armenië ervan “de grootste bedreiging voor de vrede in de regio” te zijn. En hij verzekert de Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev van de steun van de “Turkse natie met al haar middelen”. Bronnen melden dat Turkije jihadistische huurlingen vanuit Syrië heeft overgevlogen om de gelederen van het leger te versterken. Turkije en Azerbeidzjan ontkennen en beweren van hun kant dat er Koerdische PKK-militanten aan de zijde van Armenië meevechten. Bewijzen daarvan zijn niet geleverd maar het is een gevaarlijk verhaal. De PKK wordt door zowel Ankara als Bakoe als een terroristische organisatie beschouwd. Het verhaal zou door Turkije kunnen gebruikt worden om een interventie tegen Armenië te ‘legitimeren’.
Armenië dreigde ballistische Iskander korte afstandsraketten te gebruiken tegen Azerbeidzjaanse doelwitten als Turkse F-16-gevechtsvliegtuigen worden ingezet. Vandaag, woensdag 30 september 2020, zijn er berichten uit Armenië over een Turkse F-16-jager die vanop een Azerbeidzjaanse luchtmachtbasis opsteeg en een Armeens Su-25 neerschoot. Waarheid of propaganda?
Een gevaarlijke timing
Azerbeidzjan is rijk aan natuurlijke hulpbronnen zoals olie en telt een bevolking die drie keer zo groot is als die van Armenië. Op papier is Azerbeidzjan de ‘sterkste’. Volgens oud-journalist, huidig Carnegie Europe Fellow en Kaukasus-kenner Thomas de Waal probeert Bakoe te profiteren van een aantal omstandigheden, waaronder de groeiende zelfzekerheid van Turkije, om de controle over de door Armenië bezette gebieden terug te krijgen. “De geleidelijke terugtrekking van de VS in het gebied, de toegenomen Turkse assertiviteit en het ontbreken van OVSE-coördinatie zijn allemaal factoren die Bakoe aanmoedigen om de wapens op te nemen”, merkt hij op.
Als het Kremlin vastbesloten is te voorkomen dat Bakoe de Armeense enclave terugneemt, is het nog steeds onduidelijk in hoeverre het bereid is de confrontatie met Erdogan op te voeren.
Rusland heeft goede betrekkingen met zowel Armenië, waarvan het een militaire bondgenoot is, als met Azerbeidzjan, waarvan het een economische partner is, en Moskou heeft er geen belang bij een conflict in de Kaukasus nieuw leven in te blazen. Als het groeiend geweld uit de hand loopt dreigt er wel een nieuwe confrontatie tussen Moskou en Ankara te ontstaan, net nu ze in Libië en Syrië een fragiel evenwicht hebben gevonden.
Tot nog toe was Nagorno-Karabach een bevroren conflict waar er af en toe een korte opflakkering plaats heeft die meestal maar enkele uren of dagen duurt. Maar als de zaak ‘oververhit’ raakt en het conflict ontdooit betekent het dat de status quo, die voor iedereen behalve Azerbeidzjan handig is, niet langer standhoudt. Een groot probleem voor Moskou, dat er alle belang bij heeft om het in stand te houden, maar dat zich niet afzijdig zal kunnen houden als het grondgebied van Armenië wordt binnengevallen. Armenië kan dan, als lid van de CSTO, immers beroep doen op het mechanisme van collectieve verdediging.
Rusland bevindt zich in een moeilijke situatie. Het heeft goede betrekkingen met beide landen en heeft belangen aan beide kanten. Het kan het onopgelost laten of oplossen, maar dan zal het op Russische voorwaarden moeten zijn, zonder enige strijd. Als Turkije echter meer betrokken raakt, kan Rusland ongewild verder worden meegesleurd. Het is echter niet duidelijk in hoeverre het bereid is om omwille van Nagorno-Karrabagh, de confrontatie met Erdogan naar een hoger niveau te tillen.