Misvormde baby’s, zeventigduizend zieken, vierduizend doden, tweehonderdduizend geëvacueerden en een ecologische vernietiging van een gebied dat groter is dan Nederland. Twintig jaar na de grootste kernramp uit de geschiedenis lijkt nucleaire energie, vanwege de hoge energieprijzen ,opnieuw een goedkoop en acceptabel alternatief.
Het risico is, evenals dat bij Tsjernobyl het geval was, verwaarloosbaar klein. Er bestond een kans van één op tien miljoen dat er iets fout zou gaan, was de wijdverbreide Sovjet overtuiging. Deze week brengen wetenschappers in meer dan veertig internationale conferenties verspreid over even zoveel landen de ingrijpende gevolgen van de ontplofte reactor in Tsjernobyl in kaart. Wat ging er nu eigenlijk mis in de kerncentrale van Tsjernobyl in de vroege ochtend van 26 april 1986?
In de vroege ochtend van 26 april 1986 onderwierp Cliff Robinson zijn schoen aan een routinematige radioactiviteitsmeting. Enige seconden later sloeg de nucleaire ingenieur van de Zweedse kerncentrale in Forsmark alarm. Zeshonderd werknemers werden getest en de nucleaire opwekkingsfabriek werd binnenstebuiten gekeerd. Na grondige inspectie bleek echter dat er geen lek in de Zweedse centrale kon worden gevonden. Grondmetingen toonden aan dat de straling buiten de centrale hoger was dan binnen. Ook in Finland, Denemarken en Noorwegen sloegen de meters flink uit. Meteorologen concludeerden met behulp van de windrichting dat er zich in de Sovjet-Unie een incident moest hebben voorgedaan. Moskou wees deze beschuldigingen resoluut van de hand.
Tsjernobyl was door het Kremlin uitverkoren om te worden omgetoverd in een nucleair paradijs.
De 35-jarige nucleaire ingenieur en latere directeur Victor Broekhanov werd aan het hoofd gesteld van het project om de grootste nucleaire communistische kerncentrale uit de grond te stampen. Niet voor niets zou de elektriciteitsfabriek die in zijn eentje de gehele westelijke Sovjet-Unie van stroom kon voorzien de ‘heilige’ naam Lenincentrale toebedeeld krijgen. De door iedereen op handen gedragen Broekhanov slaagde er wonderwel in om binnen het vijfjarenplan een nucleaire fabriek, met uiteindelijk maar liefst vier reusachtige RBMK(1) reactoren alsmede een nieuwe en uiterst moderne stad voor het centralepersoneel, genaamd Pripyat, uit de grond te stampen. De keerzijde van zijn (snelle) succes bestond eruit dat het geleverde materiaal niet altijd het meest geschikt was voor de bouw van een kerncentrale en een extra veilige betonnen laag om de fabriek ontbrak.
Ironisch genoeg was het een veiligheidstest die leidde tot de meest ernstige kernramp uit de geschiedenis. In zijn haast om aan het Vijfjarenplan te voldoen had Broekhanov geen tijd gehad een reactortest uit te voeren. Deze test, die alle Sovjet-kerncentrales moesten ondergaan voor ingebruikname, berekende hoelang de turbines op eigen kracht zouden kunnen doordraaien wanneer om een of andere reden de kernenergie-opwekking weg zou vallen. Theoretisch zouden de turbines een minuut lang op eigen kracht moeten werken om daarmee voldoende energie te leveren aan het koelwater – en veiligheidssysteem van de centrale totdat een noodgenerator, die op diesel liep, de stroomvoorziening weer zou inschakelen.
Eind maart 1986 vernam men in Moskou dat sinds de ingebruikname van reactor nummer vier in 1984 nog nooit zo´n test had plaatsgevonden. De Tsjernobyl-centrale kreeg van het Sovjet-ministerie van Energie de opdracht om deze eind april 1986 alsnog uit te voeren.
Besloten werd de proef in de nacht van 25 op 26 april 1986 uit te voeren. Plaatsvervangend hoofd Anatoli Dyatlov werd door directeur Broekhanov als verantwoordelijke aangewezen. Samen met ingenieur Leonid Toptunov en Alexander Akimov moest hij ervoor zorgen dat het experiment naar wens zou verlopen.
Om de test te kunnen volbrengen werd het energieniveau van reactor nummer vier drastisch verlaagd door staven met het kernreactievertragende xenon gas in de reactor te laten zakken. Toen echter bleek dat de temperatuur dusdanig laag was dat de test niet kon worden uitgevoerd, besloot een woedende Dyatlov, die al scheldend tegen het personeel vreesde dat de proef moest worden afgeblazen en hij daarvan de schuld zou krijgen, een groot aantal xenon staven uit de reactor te verwijderen, waardoor er zich nog maar 11 van de totaal 211 staven in de reactor bevonden. Deze totaal onverantwoordelijke beslissing van Dyatlov, waartegen Toptunov en Akimov protesteerden, had tot gevolg dat de temperatuur spectaculair steeg.
Een ramp had op dit moment nog altijd kunnen voorkomen. Indien het noodsysteem alle xenonstaven zou laten zakken en de kernreactor ter afkoeling onmiddellijk met water zou overspoelen.
Dyatlov had echter besloten het noodsysteem uit te zetten, om te voorkomen dat de test onnodig zou worden onderbroken. Het gevolg daarvan was dat de reactor te weinig water kreeg en feitelijk droog kookte. Juist terwijl dit proces zich op een hoogtepunt bevond, gaf Dyatlov om 01.23 groen licht voor het uitvoeren van de test. In korte tijd steeg de temperatuur naar 2800°C. Akimov drukte nog op de noodknop die alle xenonstaven in een keer in de reactor had moeten laten zakken. Het was echter al te laat. Een enorme ontploffing volgde. De muren schudde, het licht ging uit en grote stofwolken dreven de controlekamer binnen.
Ingenieur SasjaYoevsjenko die zich op het moment van de explosie richting reactor begaf werd door de kracht van de ontploffing tegen de grond gesmeten. Even later kwam hij een verwarde collega tegen die onder het bloed en de brandwonden zat. Eenmaal in de reactorhal zag hij een enorme verwoesting en een groot aantal brandhaarden. Hij wierp een blik omhoog en keek, tot zijn schrik, recht in de heldere sterrenhemel. Door de explosie was het dak van reactor nummer vier weggeblazen en baanden stofwolken met radioactiviteit zich een weg naar buiten.
Broekhanov, inmiddels teruggekeerd van een congres in Kiev, spoedde zich om 2.00 ´s nachts naar de kerncentrale. Hier trof hij Dyatlov en Akimov in verwarde toestand aan. Beide verzekerden hem echter dat reactor nummer vier prima werkte. Dit terwijl er inmiddels niets meer van over was. Broekhanov rapporteerde naar Moskou dat “de reactor intact was, er slechts een explosie in een watertank was geweest en dat er geen verhoogde straling was gemeten.” In werkelijkheid had zich een radioactieve stofwolk gevormd, die honderd keer meer straling gaf dan de bom op Hiroshima.
Terwijl de plaatselijke brandweer, zonder enige bescherming, trachtte de brandende reactor te blussen, braken de lokale Partijleiders hun hoofden over hoe ze deze catastrofe het beste in de doofpot konden krijgen. Er werd een cordon van militairen om de centrale heen gelegd om pottenkijkers buiten te houden en het werd de Sovjet-pers verboden over het incident te rapporteren. In plaats van over te gaan tot onmiddellijke evacuatie werd besloten de plaatselijke bevolking niet in te lichten, zodat het ongeluk ook ten opzichte van het buitenland ontkend zou kunnen worden.
In Pripyat, Tsjernobyl en Kiev begon 26 april 1986 dan ook gewoon als alle andere dagen. De inwoners wisten niets van het gevaar dat hen omringden. Kinderen speelden op straat, mensen lagen in de zon of werkten in hun moestuintje. De lokale partijbonzen lieten verontrustte burgers die zich afvroegen waarom er rook uit de kerncentrale kwam weten dat: “er slechts stoom werd afgeblazen.” Pas op 27 april, na 36 uur te zijn blootgesteld aan uitzonderlijke hoge stralingshoeveelheden, gingen de autoriteiten over tot de evacuatie van Pripyat, Tsjernobyl en andere plaatsen in de omgeving van de kerncentrale.
Op 6 mei, tien dagen na de ramp en op de dag dat de brandweerlieden het vuur in de reactor gedoofd hadden, gaf Gorbatsjov een toespraak op de nationale televisie. Hij beperkte zich tot de mededeling dat er zich een nucleaire ramp had voortgedaan en er maatregelen genomen werden. In zijn memoires verklaarde Gorbatsjov, die ten tijde van de ramp slechts een jaar aan de macht was, dat hij zich op dat moment realiseerde dat zijn politiek van openheid (Glasnost) nog niet bepaald wortel had geschoten, de techniek hopeloos verouderd was en het Sovjet-systeem gefaald had.
Er zijn drie oorzaken aan te wijzen voor de explosie binnen de kerncentrale van Tsjernobyl.
De eerste betrof een technisch mankement in de RBMK-reactor. Uit later opgemaakte rapporten bleek dat deze volledig onvoorspelbaar werd en instabiel raakte wanneer ze op een laag energieniveau draaide. De tweede is te vinden in een gebrek aan training van het kerncentralepersoneel. Deze wist niet hoe te moeten handelen in een noodsituatie. Een derde en misschien wel belangrijkste oorzaak kan worden gevonden in het Sovjet-systeem zelf.
De Sovjet-maatschappij was begin jaren ’80 nog altijd op stalinistische wijze georganiseerd. Het was niet aan te bevelen om op welke wijze dan ook je ongenoegen te uiten op het communisme in het algemeen en de Partij in het bijzonder. Dat zou immers de belangen schaden van het leiderschap in Moskou en daarmee rechtstreeks ten goede komen aan de kapitalistische vijand. Bovendien was daarbij een deportatie naar Siberië of een andere straf niet uitgesloten. Kritiek werd met andere woorden niet beloond. De nucleaire sector vormde daarop geen uitzondering. Integendeel het was juist een extra gevoelige bedrijfstak. Niet in de laatste plaats omdat kerncentrales zoals Tsjernobyl plutonium produceerden voor de Russische kernwapenindustrie.
Nucleaire Sovjet-wetenschappers keken daarom wel mooi uit om de tekortkomingen van de bejubelde RBMK-reactor te melden aan hun superieuren. In 1982 had de partijtop in Moskou nog woedend gereageerd. Door een brand in Tsjernobyl reactor nr. 1 moest deze enkele maanden in verband met reparaties worden stilgelegd. In plaats van de technische tekortkomingen van de reactor te analyseren, werden de ingenieurs die op die dag toevallig dienst hadden uit hun positie gezet. In het verlengde hiervan valt tevens te begrijpen waarom het personeel niet getraind werd in het omgaan met noodsituaties. Dat zou immers een bevestiging zijn van de redenering dat een ramp niet uitgesloten kon worden. Wat weer lijnrecht tegenover het partijstandpunt stond die stelde dat het communisme onfeilbaar was. Dat laatste was ook de belangrijkste reden dat alle nucleaire ongelukken uit het verleden angstvallig geheim werden gehouden.
Hoezeer de Sovjet-mens van deze partij-propaganda doordrongen was bleek wel uit
de mededeling van Dyatlov en Akimov aan Broekhanov, een half uur na de vernietigende ontploffing, dat reactor nummer vier gewoon functioneerde. De lokale partijleiding deed ook haar best Moskou gerust te stellen dat er niets aan de hand was. De Sovjet-leiders in het Kremlin, die blijkbaar niet goed op de hoogte waren van de ernst van de ramp, wezen op hun beurt de beschuldigingen van het buitenland dat er sprake was van een ernstig nucleair ongeluk resoluut van de hand. Ondanks het feit dat de radioactiviteitmeters overal buitensporig uitsloegen. Aan de bescherming van de almachtigheid en onschendbaarheid van het communisme werd prioriteit gegeven.
De inwoners van Tsjernobyl en Pripyat, die 36 uur lang werden blootgesteld aan zeer hoge stralingsdoses alvorens tot evacuatie werd overgegaan, betaalden daarvoor een zeer hoge prijs.
Na de ramp werden Dyatlov en Broekhanov tot tien jaar cel veroordeeld. Kort na hun vrijlating stierven zij, als gevolg van stralingsziekte. Een van de weinige personeelsleden die de ramp heeft overleefd is Yoevsjenko, ondanks dat hij zich in de reactor begaf, kort na de explosie. Om reactor nummer vier is een betonnen constructie gebouwd. Deze zogenaamde sarcofaag lekt nu echter nog steeds radioactiviteit. Rond Chernobyl bevindt zich een onbewoonbare 30 km zone. Over het uiteindelijke dodental is men het niet eens. De Verenigde Naties houdt het op uiteindelijk 4000 doden, de Wereld Gezondheids Organisatie op een kleine 10.000, terwijl de schatting van Greenpeace richting de 100.000 gaat.
70.000 voormalige Sovjet-burgers hebben een vorm van stralingsziekte opgelopen. 200.000 mensen zijn geëvacueerd.
Er zijn nog een kleine 20 RBMK-reactoren actief in de voormalige Sovjet-Unie. De ramp in Tsjernobyl heeft tot strengere veiligheidsmaatregelen en personeelstrainingen geleid. Ten slotte heeft de ramp in Tsjernobyl in zekere mate bijgedragen aan de ineenstorting van het Sovjet-systeem. Een systeem dat mede verantwoordelijk moet worden gehouden voor het ontstaan van de ramp in de V.I. Lenincentrale in de vroege ochtend van 26 april 1986.
(Uitpers, nr. 75, 7de jg., mei 2006)
Menno Bos
Sovjet-historicus
mbos99@wanadoo.nl
(1) reaktor bolshoi moshchnosty kanalny = hoogvermogen kanaal kokendwaterreactor
De RBMK-reactor is uitsluitend in de voormalige Sovjet-Unie in gebruik.
