Wakkere Antwerpenaars stoppen BAM-tanker

Ich bin ein Antwerpenaar (Peter Verhaeghe van StRaten-generaal)

Los Don Quichotes de Amberes. Zo zou je ze kunnen noemen, de 78.955 Antwerpse nee-stemmen tegen BAM en Lange Wapper tijdens het referendum van 18 oktober 2009. Dat was 59, 24 procent voor het neen-kamp tegen 40, 76 procent ja-stemmers. Kleine David haalt Goliath onderuit.

Was het een feestdag voor de democratie? Ja zeker, maar voor welke vorm van democratie dan wel? Walter Lotens vroeg het die dag aan een aantal betrokkenen en dacht samen met hen na over die moeilijke driehoekverhouding tussen burgers, politici en ambtenaren.

“Op 2 januari 2008 zaten we rond een tafel met vijf gepensioneerden en toen hebben we gezegd: we pakken een steen en gooien die zo hard in de Schelde dat het water nooit meer op dezelfde manier zal stromen. En vandaag kunnen we zeggen yes, we did.” Dat zei Wim Van Hees, woordvoerder van actiegroep Ademloos, tegen de verzamelde pers in het Antwerpse Felix pakhuis na het bekendmaken van de referendumuitslag. Hij viel in de armen van Manu Claeys, zijn compagnon de route van StRaten-generaal. Beide figuren hebben elkaar perfect aangevuld in hun strijd tegen de technocraten van de BAM, de politieke lobby en het geld van de betonbaronnen. De gemotiveerde oudere reclameman en de rustige, niet uit zijn evenwicht te brengen veertiger vormden een ijzersterk team in hun strijd om de BAM-tanker tot stilstand te brengen. Zij niet alleen. Natuurlijk niet.

Vijf jaar geleden begon Claeys, samen met zijn kompaan de architect Peter Verhaeghe, aan een Borgerhoutse keukentafel te studeren op dat ondoorzichtig dossier (zogezegd te moeilijk, te ingewikkeld voor gewone mensen!) om de Antwerpse ring te sluiten met een viaduct. Drie jaar later kregen ze sterke ondersteuning van vijf gepensioneerden van de Antwerpse linkeroever. “Zwijgen is voor een medicus geen optie,” zei dokter Guido Verbeke die de fijn-stofproblematiek in de discussie binnenbracht, Wim Van Hees sprong mee op de kar en Ademloos was geboren. Het groepje drong met spectaculaire acties al gauw tot de media door. Daar zorgde ex-reclameman Van Hees wel voor.

De twee actiegroepen dwongen met ongeveer 65.000 handtekeningen een volksraadpleging af wat culmineerde in 78.955 nee-stemmen. Iedereen sprak van een feest voor de democratie. Eén van de eersten die Wim Van Hees ging feliciteren was zelfs Filip Dewinter van Vlaams Belang. In het nee-kamp zaten voor een keer onverzoenlijk politieke vijanden naast elkaar. “De twee actiegroepen hebben gedaan wat de politiek niet kon. Deze overwinning is een feest voor de directe democratie in de praktijk,” werpt de VB-kopman zich ineens op tot een de pur sang democraat. Het komt vreemd over om lessen in democratie te moeten krijgen van een partij met een bruin randje rond.

Meyrem Almaci van Groen! zei dadelijk na het bekend maken van de uitslag: “Het is onwaarschijnlijk hoe men jarenlang met dedain op die actiegroepen en de burgers neerkeek en dat men dat nu weer naar boven haalt om een duidelijke nee-stem te nuanceren met ja maar. Als een partij bij een gewone verkiezing 20 procent meer stemmen haalt dan de tegenstanders dan hebben ze een duidelijke overwinning behaald.”

Voor Peter Mertens van de PvdA die mee heel de onderneming steunde, is het duidelijk: “Tot een jaar geleden was er nog een grote politieke unanimiteit over dat BAM-tracé door de volkswijken. StRaten-generaal en Ademloos hebben locomotief gespeeld om het debat open te trekken. Zij hebben indrukwekkend veel werk geleverd. Zij hebben de mensen zonder stem die in Deurne of de Seefhoek wonen mee wakker gemaakt. Deze kleine Davids zijn de strijd aangegaan tegen de Goliath van de betonlobby, van de macht en van het geld. De verhouding tussen de budgetten was één op veertig. De voorstanders van de Lange Wapper hadden veertig keer meer geld en toch is hun nederlaag zo duidelijk. Dit geeft hoop en niet alleen in dit dossier. Mensen die zich verenigen, kunnen verandering afdwingen.”

Erik de Bruyn van sp.a-rood beaamt : “Ik denk dat het Lange Wapper-dossier ook aantoont dat de apathie die toch bij vele mensen bestaat, kan worden doorbroken. De dingen veranderen blijft mogelijk.”

Peter Mertens stelt zich ook vragen bij de zogenaamde publiek-private samenwerking. “BAM dat door de Vlaamse regering werd opgericht diende als schild voor de betonboeren van Noriant. Deze groep heeft achter de schermen een zeer vuile rol gespeeld. We moeten toch geen vier parlementaire onderzoekscommissies afwachten voor we komaf maken met dat soort praktijken. Na Fortisgate is er nu een BAMgate en de bevolking heeft vandaag gevraagd dat heel de rotzooi wordt boven gespit. Voor de uitvoering van dergelijke projecten moeten we terug naar de democratische controle en de volledige transparantie.”

De term ‘Populisme’ werd in heel het Oosterweeldebat herhaaldelijk gebruikt. Het is een moeilijk te omschrijven begrip. Dat heeft volgens de Duitse politicoloog Isaiah Berlin te maken met een Assepoestercomplex: voor elk schoentje (lees:populisme) is er een voet. Telkens men een ‘schoen’ of een concept ontwerpt waarin het begrip zou moeten passen, vindt men geen concrete populistische voet die daarin kan. Eén ding is zeker: populisme wordt vaak aangemoedigd door populaire talk shows op televisie waardoor het amper het niveau van cafépraat overstijgt. Dat is andermaal gebleken. Voor BAM-voorzitter Karl Vinck zijn vooral de actiegroepen de grote populistische boosdoeners. “Deze uitslag heeft veel te maken met de schandalige aanvallen van de media en de actiegroepen,” fulmineert hij in Knack van 21 oktober 2009.

Wim Van Hees draait de zaak om: “Schandalige aanvallen? Op het laatste ATV-debat werden wij 44 keer onderbroken en beledigd door mensen van de BAM. Dat we leugenaars zijn en indianenverhalenverhalen vertellen werd 44 keer herhaald! Ze weten ook: het woord is ons kapitaal, voor de rest hebben we niets.” Het zal allicht niet toevallig zijn dat Karel Vinck niet in debat wenste te gaan noch met Wim Van Hees, noch met Manu Claeys.

De media hebben in heel deze discussie een ontzettend belangrijke rol gespeeld. De Antwerpse regionale zender ATV deed flink zijn duit in het zakje. Meestal in gunstige zin, behalve dan op het groot debat vrijdag voor het referendum. Op die dag kruisten Wim Van Hees en Manu Claeys de degens met Nick Orbaen van de BAM en een zekere Michael Vercauteren van het obscure Antwerpen Hogerop (rapper met de wapper’). De doorgaans goed geïnformeerde debatleider Karl Apers kwam onvoldoende tussenbeide bij de slagen onder de gordel die Van Hees van zijn opponenten voortdurend te verduren kreeg.

Guido Verbeke die ook aanwezig was bij het debat in de Antwerpse studio evalueert het gebeuren: “Wij hebben ons er laten inluizen. Wij zijn geen hardroepers. Ademloos is een groep met goede argumenten en door de ATV-regie werd gevraagd om te gaan roepen en schreeuwen. Bovendien werd onze woordvoerder Wim Van Hees voortdurend onderbroken door de BAM-vertegenwoordiger Nick Orbaen. En dan zouden wij de populisten zijn in heel dit verhaal? De medische gegevens waarmee wij voor de dag kwamen, zijn beangstigend. Dat zijn feiten die wij met cijfers hard kunnen maken. En wat deed de BAM? Zij kwamen af met angstaanjagende beweringen over jobs die zouden gaan sneuvelen en andere tutti quanti. Dat waren geen feiten, maar loze beweringen. De BAM en de politici die het viaducttraject ondersteunden, hebben door hun angstaanjagerij een zeer populistische rol gespeeld.”

Dirk Avonts, professor huisartsengeneeskunde, onderstreept in dezelfde Knack wat zijn collega zegt: “Er is ongelooflijk veel geschreven over fijn stof. Maar geen enkele studie, ook niet die welke gesubsidieerd wordt door de auto-industrie, zegt dat er géén negatief effect zou zijn op de gezondheid van de omwonenden. Wie zegt dat fijn stof dus geen argument is, kent zijn dossier niet.” Dat beweert ook de Deurnese huisdokter Dirk Van Duppen van Geneeskunde voor het Volk: “De fijn stof problematiek was al een hele tijd aanwezig op mijn dagelijkse consultatie. Ik constateerde een ongewoon groot aantal luchtwegenklachten bij onze jonge patiënten.”

“Gelukkig zijn de actiegroepen ‘populistisch’ geweest,” vult Peter Mertens van de PvdA het begrip ‘populisme’ anders in. De actiegroepen zijn immers met hun informatie naar de bevolking gegaan in plaats van wat zoals de BAM ‘niet-populistisch’ deed: het uittekenen van allerlei plannen dure salons en achterkamers. Trouwens de dossierkennis van de actiegroepen was groot, hun argumenten waren stevig onderbouwd. Manu Claeys en Peter Verhaeghe alleen hebben het de ingenieurs en specialisten van de BAM ontzettend moeilijk gemaakt. Dat zijn belangrijke ingrediënten die een democratische beweging nodig heeft.”

Dirk Van Duppen spreekt ook over een beweging die een democratisch proces heeft weten af te dwingen. “Zonder die actievoerders zou er geen referendum geweest zijn en geen democratisch proces rond heel dit dossier. Enkele intellectuelen hebben zich vastgebeten in die ingewikkelde materie en dat vertaald naar de gewone man in de straat. De twee mensen van StRaten-generaal hebben bewezen dat ze qua dossierkennis gemakkelijk de ingenieurs van de BAM aankunnen. Dat heeft ARUP/Sum, het meest bekende ingenieursbureau ter wereld, dat als arbiter werd aangesteld, geïllustreerd door het alternatief van StRaten-generaal grotendeels over te nemen.

Volgens Ademloos dokter Guido Verbeke is de rol van de vrijwilligers in heel deze onderneming ontzettend belangrijk geweest. Dat beaamt ook Dirk van Duppen: “De vrijwilligers vormen het hart van de beweging. De materiële middelen waren voor de BAM, maar wij hadden het hart en de gezondheid van onze mensen mee. Nick Orbaen van BAM en Michael Vercauteren van Antwerpen Hogerop zijn duurbetaalde krachten, die niet vanuit een belangeloos engagement vertrekken. Het proces dat nu op gang is gekomen wordt met deze referendumoverwinning niet afgesloten. Dat is duidelijk. Ik heb hetzelfde meegemaakt in de zogenaamde kiwistrijd om betaalbare geneesmiddelen. Dezelfde strijd van David tegen Goliath is nu ook weer aan de gang. Anderhalf jaar geleden zijn we met veertig mensen gestart met een manifestatie aan het sportpaleis onder het motto ‘Geen fijn stof in onze hof’. Vorige zaterdag waren we met duizend betogers. Fijn stof kent immers geen kleur. Er waren ook allochtonen, maar niet in verhouding met het bewonersaantal. Op dat vlak is er nog heel wat werk aan de winkel.”

Dat onderstreept ook Peter Mertens: “Sinds twee jaar zijn er honderden vrijwilligers elk weekend actief geweest. Wij vieren vandaag een overwinning, maar eigenlijk plukken we nu de vruchten van wat die koppige doordouwers gedurende al die tijd in weer en wind, en tegen de stroom in, hebben gerealiseerd.

Antwerpen Hogerop ging enigszins anders te werk, zegt Paul Van Poyer me die het bekende Ademloos T-shirt met het gasmasker draagt. Deze bruggepensioneerde fotograaf is een van de vele vrijwilligers die zich het voorbije jaar heeft ingeschakeld in de actiegroep Ademloos. “Antwerpen Hogerop ronselde jonge mensen om te gaan plakken met gratis bioscooptickets. Dat ging bij ons wel enigszins anders. De meesten van ons hebben in de acties van Ademloos niet alleen energie, maar ook nog geld gestopt.”

Op hoeveel vrijwilligers Ademloos precies een beroep kon doen, weet Paul Van Poyer zelf niet zo goed. “Wim Van Hees sprak over 500, maar ik heb er op de wekelijkse vergaderingen nooit meer dan vijftig bij elkaar gezien.”

“Na vier jaar werken begint het nu pas tot ons door te dringen wat dit allemaal heeft teweeggebracht. Deze uitslag is een keerpunt voor Vlaanderen. Nu moet men beseffen dat we op een andere manier aan projecten moeten werken. Niet meer van bovenaf, maar samen met alle betrokkenen van onderuit. Vlaanderen moet een kenniseconomie zijn, zegt men. Maar een kenniseconomie die aan de burgers zegt dat ze zich niet mogen moeien met het beleid is toch het domste dat er is.” Dat zei Peter Verhaeghe van StRaten-generaal.

Ook Fatima Bali en enkele andere politici van allochtone origine hebben meer dan hun steentje bijgedragen. In de laatste fase van de campagne bezochten zij een groot aantal vzw’s in Borgerhout en Antwerpen-Noord. “Toen wij aan hen uitlegden dat het BAM-tracé vooral de gekleurde wijken zou treffen, kregen wij meestal positieve reacties. Ik vermoed dat we toch veel mensen hebben kunnen overtuigen om nog in extremis hun stem uit te brengen. Uiteindelijk hebben de bewoners van deze buurten – of ze nu van allochtone of van autochtone origine zijn – duidelijk gemeenschappelijke belangen te verdedigen, die te maken hebben met de leefbaarheid van grote stadsdelen. Ik hoop dat de overheid uit deze uitslag ook zal concluderen dat er meer moet geïnvesteerd worden in deze wijken.”

Ook oud-actievoerder Luc Versteylen van het voormalige Agalev maakte zijn opwachting in het Horta café. Hij nam Manu Claeys in zijn armen. Het werd een ontmoeting de jonge en de oude actievoerder, een verbindingsteken tussen de jaren zestig en het begin van het nieuwe millennium.

“Het Oosterweeldossier leert ons in elk geval dat de tijd van de vluchtige, kort levende actiegroepen voorbij is.” Dat zegt politieke waarnemer Luc Huyse in Knack van 21 oktober 2009. “De actiecomités die zich verzet hebben tegen de Lange Wapper waren iets helemaal anders dan bijvoorbeeld de Witte Beweging na de affaire-Dutroux. Het leert ons ook dat politici zullen moeten leren leven met de controle en kritiek van zulke actiegroepen die voortaan het best van meet af aan betrokken kunnen worden bij zulke megaprojecten. Want megaprojecten zijn van deze tijd en we weten nog niet goed hoe we de democratische besluitvorming erover moeten organiseren.”

Dat is ook de mening van Filip De Rynck, docent aan de Gentse hogeschool, die met zeer veel respect over de actievoerders spreekt. “Die actieve burgers hebben het referendum als breekijzer moeten gebruiken om binnen te breken in wat tot dan een zeer gesloten en technocratische besluitvorming was geweest.” (1) En hij voegt eraan toe: “Het moet niet aan burgers worden verweten dat door die aanpak nu veel tijd verloren gaat. Het is al zo vaak geschreven: meer tijd voor participatie in de voorbereiding wint men altijd terug door een snellere want meer gedragen uitvoering. Geen tijd voor participatie in de voorbereiding leidt tot ontzettend veel tijdverlies in de uitvoering. De volksraadpleging in Antwerpen is een wel erg dure herbevestiging van deze al lang bekende basisregel.”

Op welke manier kan men de stem van onderuit, vertolkt door actiegroepen, inschakelen in de besluitvorming? Luc Huyse: “Ik denk dat we moeten streven naar verbanden tussen actiegroepen, naar manieren om gelijkgezinde of gelijkgerichte actiegroepen te overkoepelen, zoals dat vandaag al gebeurt rond ontwikkelingshulp, mensenrechten en milieu. Alleen op die manier kun je vermijden dat actiegroepen alleen maar willen voorkomen dat een of ander project in hun achtertuin terechtkomt. Door samenspraak en compromisvorming met andere groepen kan veel meer aandacht voor het algemeen belang ontstaan. In feite is er een overkoepelingstraject nodig zoals vakbonden en ziekenfondsen dat in de loop van de twintigste eeuw hebben afgelegd.” (2)

Het gaat zeker in megaprojecten als deze om een goed samenspel tussen bevolking, politiek en ambtenarij. Zij vormen de drie punten van de driehoek die samen moeten werken om echt democratische beslissingen te kunnen treffen. Met ‘bevolking’ bedoel ik dan voornamelijk die relatief kleine groep van wakkere burgers, meestal vrijwilligers die zich pro deo voor een of ander gemeenschapsdoel, zoals het Oosterweeldossier, inzetten. Ook ex-burgemeester Bob Cools ziet het zo: “De overwinning van het nee-kamp is vooral een feest van de bewuste burgers van deze stad. Wat StRaten-generaal en Ademloos hebben gepresteerd is een mooi voorbeeld van wat doorgaans een burgerinitiatief wordt genoemd. Maar zonder de steun van burgemeester Janssens,” voegt Cools er aan toe, “zouden we vandaag niet aan het feest geweest zijn.”

Vrijwilligers spelen in dat democratisch proces een belangrijke rol. Dat wordt niet alleen bevestigd door de nee-stem tegen de Lange Wapper. Ook het mooie verhaal van De Roma in Oud-Borgerhout illustreert dat. Zonder de honderden enthousiaste vrijwilligers zou een koppige doordouwer als Paul Schijvens de vergane-glorie-cinemazaal aan de Turnhoutsebaan nooit tot een bovenlokaal initiatief hebben kunnen uittillen. De ex-schepen van cultuur Eric Anthonis, tevens buurtbewoner, bekent zeer eerlijk dat hij als politicus oorspronkelijk niet geloofde in dat project omdat zo’n gigantische onderneming voor de stad financieel niet haalbaar was. Dat was een foute inschatting hebben Schijvens en zijn vrijwilligersploeg bewezen.

Erik De Bruyn beaamt deze stelling, maar nuanceert toch. “Er is ook in dit dossier zeker geen sprake van een evenwicht tussen de drie hoeken van de driehoek. De wakker burger heeft een ongelijke strijd moeten voeren tegen een financieel en politiek machtige tegenstrever. In plaats van de burger te informeren hebben de BAM-mensen wegens zogezegd te moeilijk hun licht onder de hooimijt laten schijnen. Dat is fout, maar dat gebeurt zeer vaak. De ambtenaar zou een veel actievere rol kunnen spelen indien hij minder afhankelijk is van zijn broodheer. Ik ben milieuambtenaar in de stad Antwerpen en ik heb in heel dit dossier mijn nek durven en kunnen uitsteken omdat ik statutair ben. Ik kan dus makkelijker afstand nemen van het politieke en meer neutraliteit bewaren als het over technische dossiers gaat. En de wakkere burger, waar blijft die in heel die driehoek? Op het eerste gezicht doet de stad Antwerpen een zeer behoorlijke inspanning als het over participatieve structuren zoals wijkraden en dergelijke gaat, maar dat blijft naar mijn gevoel toch nog te formeel. Het lijkt me toch nog eerder een vergulde top-downstructuur om een bepaalde visie van het bestuur door te drukken.”

Bij zijn aankomst in het Horta café waar de harde kern van de nee-stemmers hem opwachtte, sprak Peter Verhaeghe de gevleugelde woorden: “Ich bin ein Antwerpenaar. Deze Diesterse architect heeft zich krom gewerkt voor Antwerpen, als deskundige, maar zeker ook als onbaatzuchtig vrijwilliger die zelfs loopbaanonderbreking heeft opgenomen om zich beter in het dossier te kunnen inwerken.

Antwerpen is een test case voor een democratische besluitvorming die de stadsgrenzen overstijgt. Politicologen en wetenschappers van buiten Antwerpen die heel dit dossier met argusogen volgen, beamen dit. Politicoloog Carl Devos van de Universiteit Gent onderstreept: “Dit is het nieuwe middenveld. Intellectuelen met een grondige dossierkennis, die politici doen twijfelen. Hen het vuur aan de schenen leggen. Ze moeten dat vooral blijven doen. Want als het duizend procent zeker was dat de brug de beste oplossing was dan hadden StRaten-generaal en Ademloos niet meer bestaan.”

Ook de Gentenaar Filip De Rynck neemt de wakkere Antwerpenaar, los Don Quichotes de Amberes, als voorbeeld: “Elke Antwerpenaar zou als eerbetoon aan die wakkere Antwerpenaren naar de stembus moeten trekken. En alle Vlamingen die niet in Antwerpen wonen, maar die van Antwerpen en van democratie houden, zoals ikzelf, kunnen deze dag (van het referendum) als moment van bezinning gebruiken. Want al onze steden hebben Lange Wappers.”

(Uitpers, nr. 114, 11^de jg., november 2009)