Een verkiezingsdag is alleen maar een momentopname. Wat gebeurde er vóór en wat kan er na 25 mei gebeuren? Walter Lotens was in Paramaribo en maakte een reportage.
Fietsen door de geschiedenis
Ik fiets via de Surinamerivier van Paramaribo naar Domburg. Dat is hooguit 25 kilometer maar bij een temperatuur van 33 graden die door de hoge vochtigheid aanvoelt als 45 is dat geen sinecure. Bij Boxel houd ik even halt voor een hoge muur. Twee militairen en een hond houden er de wacht. Hier werd en wordt geschiedenis geschreven. Dit is de voormalige marinebasis van waaruit een patrouilleboot naar Paramaribo vertrok om het politiebureau aan de Waterkant aan flarden te schieten. Dat was in de ochtenduren van 25 februari 1980: het begin van de militaire staatsgreep van een groepje onderofficieren onder leiding van Desi Bouterse. Wat ging daaraan vooraf? Na de onafhankelijkheid in 1975 liep het in Suriname in hoog tempo mis.
Wanbeleid, corruptie, nepotisme, verkwisting van een verleidelijke geldpot van 3,5 miljard Nederlandse gulden, een machteloze regering en een Nationale Assemblee die in de volksmond ‘circus stupido’ werd genoemd, vroegen om het uitschoppen van ‘de oude schoenen’, zoals de traditionele partijen, NPS en VHP, smalend werden genoemd. De grondwet werd opgeschort, het parlement buiten werking gesteld en politieke partijen werden verboden. De militaire coup bracht een grondige wijziging van de verhoudingen binnen de Surinaamse politieke arena. Kleine linkse partijen sprongen in het politieke vacuüm en dreven Suriname even in Cubaans vaarwater. Samen met de militairen wilden zij een revolutionair-nationalistisch alternatief voor de ‘oude politiek’ uitwerken. Het pakte anders uit. Zeker na die beruchte nacht van 8 december 1982, waarin vijftien vooraanstaande burgers die oppositie voerden tegen het militair regime, koelbloedig werden vermoord. ‘Op de vlucht neergeschoten’, was de officiële versie van Bouterse. Vanaf toen werd het regime internationaal – en vooral door Nederland – volledig geïsoleerd. In 1985 hield Bouterse het geflirt met Castro voor bekeken en sloot een akkoord met de politici van de ‘oude orde’. Die ‘verbroedering’ tussen burgerpolitici en militairen leidde in 1987 tot het herstel van de democratie. Er kwam een nieuwe grondwet en er werden opnieuw algemene en vrije verkiezingen gehouden. Bouterse richtte een eigen partij op: de NDP (Nationaal Democratische Partij), maar het Nieuw Front, bestaande uit de traditionele, etnische partijen en aangevuld met de SPA, behaalde de ene klinkende overwinning na de andere: in 1987, in 1991 en in 2000. Alleen in 1996 werd het Nieuw Front door een aantal politieke intriges opzij gezet. Het Nieuw Front is nu al onafgebroken tien jaar aan de macht geweest onder leiding van Runaldo ‘Vene’ Venetiaan. In 2005 zag het er even anders uit: de NDP werd wel de grootste partij van het land, maar werd door het Nieuw Front die samenging met een goed scorende A-Combinatie van overwegend binnenlandbewoners uit het machtscentrum gehouden. Ook nu weer gaat het om een tweestrijd tussen de Megacombinatie waarin de NDP de grootste partij is en een verzwakt Nieuw Front – de overwegend Javaanse
Pertjaja Luhur van Paul Somohardjo trad uit de combinatie. De opiniepeilingen geven een riante voorsprong aan de Megacombinatie. De uittredende regeringsploeg van NPS (Nationale Partij Suriname), de VHP (Vooruitstrevende Hervormingspartij, eerder: Verenigde Hindostaanse partij) en het kleine min of meer sociaaldemocratische SAP volgen op de tweede plaats.
Wilhelmina bewaakt Fort Zeelandia waar de decembermoorden plaats vonden (foto: Walter Lotens)
Decembermoordenproces
In de schaduw van de hoge muur sta ik uit te zweten, op veilige afstand van de twee militairen. Achter deze muur vindt op dit ogenblik het belangrijkste proces plaats in de 35 jaar geschiedenis van Suriname. Gisteren nog werd een van de verdachten Ruben Roozendaal, een lid van de groep van zestien coupplegers, hier verhoord. Het was de zoveelste zitting in een proces dat nu al jaren loopt. Op 30 november 2007 begon in Suriname het ‘decembermoordenproces’ tegen 25 verdachten waaronder ex-legerleider Desi Bouterse. ‘Blinde muren’ en aanhangers van Bouterse die intussen voorzitter was geworden van de NDP stonden elk onderzoek in de weg. Pas einde oktober 2000, één maand voor het aflopen van de verjaringstermijn, werd alsnog op vraag van de nabestaanden van de slachtoffers een gerechtelijk vooronderzoek gestart. Volle zeven jaar heeft het dan nog geduurd voordat het proces is kunnen beginnen. We zijn nu alweer drie jaar verder en het einde is nog niet in zicht. En Bouterse? Hij is tot nu toe niet verschenen voor de rechter. De volgende zittingsdag is op zes juni, na de verkiezingen dus…
De achteruitkijkspiegel
Dit proces hangt als een slagschaduw boven deze verkiezingen. Wat doen we met dat onverwerkt verleden? Welke vorm moet gerechtigheid aannemen: berechting, bestraffing, vergeving, verzoening of een combinatie van al deze elementen? Dat zijn de vragen die ex- minister-president Jules Sedney zich stelt in de geactualiseerde versie van zijn boek De toekomst van ons verleden dat in de aanloop van de verkiezingen verscheen. Hij schrijft: ‘De kans dat de strafprocessen die nu aan de gang zijn de waarheid aan het licht zullen brengen lijkt uiterst klein. Wie zal, in naam van de waarheid, zich de gevangenis inpraten? De kans is zelfs levensgroot dat personen die schuldig zijn hun straf ontlopen, terwijl de samenleving met lege handen achterblijft. Als het om de waarheid gaat, is berechting alleen niet voldoende. Het strafproces is dadergericht en daarin overheerst de tunnelvisie: niet wat is waar, maar wie is schuldig.’
De nestor van de Surinaamse politiek verwijst met instemming naar het boek van Luc Huyse met de gevleugelde uitspraak: ‘Alles gaat voorbij, behalve het verleden.’
Daarover zijn de twee grootste politieke formaties het echter helemaal niet eens. Het is daarom dat de ‘achteruitkijkspiegel’ een veelgehoorde uitdrukking is in deze campagne en dat tot op de allerlaatste verkiezingsmeetings. Hoe gaan we om met dat onverwerkt verleden? ‘Zand erover’, zegt de Megacombinatie die vooral een jonger kiespubliek aanspreekt. ‘We moeten alleen vooruitkijken.’ Nee, zegt het Nieuw Front zonder achteruitkijkspiegel kun je niet rijden en blijft de samenleving verdeeld. De scheiding der geesten is groot. Men spreekt hier zelfs over een ‘Berlijnse muur’: voor of tegen Bouterse. Bouta, zoals hij meestal genoemd wordt, is hier nog razend populair. Dat kon ik gisteren nog merken toen Bouterse een wandeling maakte langs de Waterkant en de centrale markt. De man werd geestdriftig omhelst door een aantal volksvrouwen. ‘Bouterse als “messias” door de binnenstad’ kopte de Ware Tijd. Ook toen Bouterse nog net voor sluitingstijd in Paramaribo Noord zijn stem ging uitbrengen, werd hij door een luidruchtige menigte onthaald op een We want Bouta.
Angstloosheid
Wat maakt die man tot een ‘messias’ in de ogen van een aantal mensen? Volgens de sociologe Maureen Silos van het Caribbean Institute for Human Rights, een kleine niet-gouvermentele organisatie die vooral kleinschalige landbouw- en milieuprojecten begeleidt in Saramacca In Silo’s ogen bestaat er in Suriname een destructief leiderschap. Zij blijft trouw aan haar sociaalpsychologische analyse,die zij ontwikkelde in het onvolprezen ‘Onderontwikkeling is een keuze’. Zij doet haar verhaal op 27 mei voor het NOS-nieuws op een symbolische plek: zij staat voor het beeld van koningin Wilhelmina en Fort Zeelandia.
“Een destructieve leider en zijn groepje zijn personen die mensen en de samenleving kwaad doen door het afstraffen van enthousiasme, creativiteit, autonomie en vernieuwing. Destructieve leiders belonen mensen die ja knikken, terwijl mensen die kritisch denken worden uitgesloten.” Voor Silos blijft echter ook de gewone burger niet buiten schot. “Destructieve leiders kunnen alleen bestaan bij de gratie van gewillige volgelingen. Elk volk krijgt de leiders die het verdient.”
‘Ten eerste is hij een charismatisch leider, dat kan je niet ontkennen’, stelt Silos. Maar ook angst speelt volgens Silos voor veel Surinamers een grote rol. “Desi Boutserse belichaamt angstloosheid. Ik weet niet of hij van binnen werkelijk geen angst voelt, maar de manier waarop hij zich opstelt en gedraagt, is een belichaming van angstloosheid. In een samenleving die aan elkaar hangt van bewuste en onbewuste angsten, is Bouterse in feite een oase. Hij belichaamt iets wat we met z’n allen toch willen ervaren.” “Mensen willen dan graag vergeten dat hij ook een zeer ernstig mensenrechtenschender is en rücksichtlos zijn tegenstanders om zeep kan helpen. Hij heeft getoond over die grens te kunnen gaan. ‘Dat grote delen van de Surinaamse bevolking deze misdaden kennelijk even door de vingers zien, ligt voor een groot deel besloten in de Surinaamse volksaard, zegt de sociologe. ‘Wij in Suriname denken niet na over ethiek of moraal. Wij doen niet aan zelfreflectie en we hebben geen principes waarmee we ons gedrag zouden kunnen sturen. De Surinaamse samenleving is één groot gestress. Ook als je een baan hebt als onderwijzer of verpleegster, is er altijd stress. Het is altijd weer de vraag: hoe ga ik overleven? Veel Surinaamse kiezers zien de omstreden Bouterse als ultiem redmiddel om deze dagelijkse beslommeringen te ontvluchten. ‘Desi Bouterse is een belichaming van het verlangen om uit deze stress te komen. Ik denk niet hij in staat is om de stress weg te halen, maar hij is wel in staat om mensen te laten geloven dat hij dat kan.’
Bouterse is nog steeds immens populair bij de gewone volksmens (foto: de Ware Tijd)
Laag niveau van ethiekVolgens Silos is er bij vele Surinamers ook een laag niveau van ethiek en een chronisch onvermogen tot zelfreflectie aanwezig: ‘Neem nou de kwestie over de Decembermoorden. Onlangs zei Bouterse weer dat er in 1982 een coup was gepland tegen hem. Alsof dat, mocht het al waar zijn, een valide argument is om mensen standrechtelijk te executeren. Maar niemand zegt dat! Dat zijn NDP zo groot is, zegt ook wat over het morele ontwikkelingsniveau van de bevolking”.
Silos wijt die situatie vooral aan wat zij noemt ‘een gebrek aan eigen Denkvermogen’. In Suriname, zo vertelt ze, is het nog steeds heel gebruikelijk dat je achter het collectief van je politieke partij of je etnische groep aanloopt. ‘Een eigen opinie ontwikkelen en de moed hebben die ook te uiten is bijna onmogelijk in een samenleving die individualiteit meteen afstraft. Dat leert men niet thuis, dat leert men niet op school, daarover leest men zelden iets in de krant’. Niet voor niets, zegt Silos, is er nooit iemand in de politiek opgestaan die uit het taboe over de Decembermoorden is gesprongen en heeft gezegd: dit kan niet, dit gaan we nu onderzoeken en de gevolgen onder ogen zien. Vergeet niet dat de rechtszaak die er nu is, nooit de verdienste is geweest van een regering of van krachten in het parlement: Als het juridisch niet was afgedwongen, hadden ze het gewoon laten passeren.’ Ze zucht: ‘Ja, ja, af en toe doet het pijn om hier te wonen.’
Stabiliteit
Tijdens de verkiezingsdag maak ik een verkenningstocht door het Paramaribo waar ik bijna zes jaar gewoond heb. Ik wil de verkiezingssfeer opsnuiven. Na meer dan zes jaar afwezigheid is er behoorlijk wat veranderd. De stad lijkt wel gepolitiseerd: verkiezingsborden, slogans, banners, radiowagens, petten, T-shirts, vlaggen van alle kleuren. NDP-paars, NPS-groen, VHP-oranje, Pertjajah Luhur-rood en BVD-geel beheersen het stadsbeeld. Ondanks het overvloedige water van de regentijd rijd ik moeiteloos naar het noorden, naar de Braziliaanse wijk met de Franse naam Tourtonne IV. Waar eens moordkuilen van wegen waren, ligt nu zacht lopend asfalt. Overal wordt koortsachtig gewerkt: nieuwe rotondes, bestrating, pompgemalen, elektriciteitscentrales en noem naar op. In mijn straatje staan ineens enkele nieuwe huizen met tevreden eigenaars in de deuropening. En niet alleen daar. Aan de dure Anton Dragtenweg heeft de Chinese ambassade een nieuwe ‘Chinese muur’ gebouwd. De Chinezen zijn meer dan ooit uitdrukkelijk aanwezig in het land. Volgen zij de Nederlanders op?
In en rond Paramaribo wordt er driftig gebouwd. Dat zijn gunstige indicaties. Er is weer monetaire stabiliteit, er is meer vertrouwen, het toerisme trekt aan, er wordt meer geïnvesteerd en – zeer belangrijk – de kleine, bouwlustige Surinamer kan lenen tegen zeven procent. Ook de ronduit slecht betaalde docenten proberen nu te bouwen. Ik logeer bij iemand die net zo’n 7%-procent-woning heeft afgebouwd. ‘Stabiliteit’ en ‘continuïteit’. Daar pakt het Nieuw Front mee uit. ‘Ik hoop dat het Nieuw Front aan het bewind blijft’, vertrouwt Johan me toe. Mijn ex-buurman is een net gepensioneerde automecanicien die heel zijn leven voor lanti (Sranantongo voor de overheid) heeft gewerkt. Rosie, zijn vrouw, werkt ook mee en samen hebben zij een huisje kunnen bouwen dat ze netjes onderhouden. Door hun leeftijd kunnen zij in de ‘achteruitspiegel’ kijken. Na een gouden tijd in de jaren zeventig werd het in de jaren tachtig onder de militairen pinaren. ‘Ik weet voor wie ik moet stemmen’, zegt Johan mij ten afscheid.
De laatste meeting van het Nieuw Front toen er nog geen vuiltje aan de lucht was (foto: Walter Lotens)
Oude kankantries en jonge boompjes
‘Onder een grote kankantrie kunnen geen kleine boompjes groeien.’ Dat is een bekende uitspraak van Jagernath Lachmon, de stichter van de VHP. ‘Meer dan vijftig jaar is Lachmon een zetelend politicus geweest. Dat moet een absoluut wereldrecord zijn’, zegt politicoloog en directeur van de Democracy Unit Hans Breeveld me. Lachmon is overleden maar zijn opvolgers gaan qua leeftijd dezelfde richting uit. Bij het Nieuw Front overschrijdt het gemiddelde intussen de pensioenleeftijd : 63 jaar. Ramdien Sardjoe, opvolger van Jagernat Lachmon, is 73 jaar en president Venetiaan is 73 jaar. Oude kankantries dus. Sociologe
Dit oude politieke beeld klopt helemaal niet met de huidige Surinaamse bevolkingsopbouw. Nog geen twintig procent van de bevolking is ouder dan vijftig. Ruim veertig procent van de kiezers is tussen 18 en 35 jaar. De ouderen houden hun stoel heel lang warm. Dat heeft vaak ook met het gebrek aan democratie binnen de politieke partijen te maken. DOE, een nieuwkomer in het politieke veld die in de opiniepeilingen goed scoort, doet het anders. Iedere voorzitter van DOE mag maximum tien jaar aanblijven. Door dit voorbeeld probeert de jonge partij de politieke zeden in Suriname te beïnvloeden. En niet zonder resultaat blijkbaar. In de aanloop naar deze verkiezingen werden eindelijk meer jongeren naar voren geschoven. Ook op kieslijsten duiken nu jongere politici op.
Maureen Silos gaat nog een stapje verder. Volgens haar bestaat er in Suriname een destructief leiderschap. ‘Een destructieve leider en zijn groepje zijn personen die mensen en de samenleving kwaad doen door het afstraffen van enthousiasme, creativiteit, autonomie en vernieuwing. Destructieve leiders belonen mensen die ja knikken, terwijl mensen die kritisch denken worden uitgesloten.’ Voor Silos blijft echter ook de gewone burger niet buiten schot. “Destructieve leiders kunnen alleen bestaan bij de gratie van gewillige volgelingen. Elk volk krijgt de leiders die het verdient.”
Een tweede verklaring voor dat verschijnsel heeft volgens Silos te maken met de structuur van de politieke partijen. ‘De politieke bron van onze armoede ligt in de statuten van de politieke partijen, want de patronagepolitiek is in de statuten verankerd. Afhankelijkheid is hierdoor juridisch vastgelegd en dit betekent dat armoede gelegitimeerd wordt. Politieke partijen zijn, bij wet, de enige soort verenigingen die aan verkiezingen mogen deelnemen en dus de enige soort verenigingen die regeermacht kunnen verwerven. De wet heeft echter geen norm voor de democratische criteria waaraan de statuten van een politieke partij moeten voldoen. En halfdictatoriale politieke partijen, zoals vastgelegd in de statuten, zullen nooit voorspoed organiseren, ongeacht wat er staat in hun doelstellingen.’
Anansi
Tijdens de verkiezingen rijd ik over de Wijdenbosch-brug naar het vriendelijke Commewijne. Aan de overkant van de Suriname rivier begint stilaan een nieuw stuk stad te groeien. Het is voorlopig nog even een overwegend Javaanse samenleving. Het lijkt wel een ander land. Alle partijen, niet alleen de Javaanse, laten hier hun aanwezigheid blijken. Ik stop in het centrum van Tamanredjo om vrienden te bezoeken. Het is een jong Javaans stel met een tweeling van bijna zes jaar. Zij hebben het niet gemakkelijk. De man werkt voor een hongerloontje als elektricien. Zij wonen in een zeer bescheiden woning zonder stromend water. Alleen via de afvoer van het golfplaten dak kunnen zij hun watervoorraad aanvullen. Dat gaat trouwens op voor heel het dichtbevolkte Tamanredjo. Paramaribo, de hoofdstad, is hoe dan ook prioriteit nummer één. En dan pas de rest van het land.
Op hun erf hangt de paarse NDP- vlag. Een uiting van stemgedrag? De man lacht. ‘Ik heb alleen gevraagd: wat hebben jullie te bieden? In het stemhokje doe ik toch wat ik wil.’ Ik bekijk hem aandachtig. Deze stille, Javaanse man heeft onmiskenbaar trekken van de spin Anansi, van de slimme underdog die in moeilijke omstandigheden zo goed mogelijk proberen te overleven. De fratsen van Anansi kunnen voor verrassingen zorgen.
Een goed bewaakte Bouterse aan het woord op de laatste verkiezingsmeeting van de Mega combinatie (foto: de Ware Tijd)
Het verdict van de kiezer
Maar die fratsen kwamen er niet op 25 mei. De Surinaamse kiezers – bijna 70 procent van de kiesgerechtigden – brachten in een feestelijke sfeer hun stem uit. Het bleek dat de opiniepeilingen, die een forse winst voor de Mega Combinatie voorspeld hadden er niet ver naast zaten. De Mega Combinatie van Desi Bouterse heeft genoeg zetels op landelijk en regionaal niveau gewonnen om de nieuwe president te kiezen. De partij haalde echter geen meerderheid in het parlement om alleen te kunnen regeren. Dat had Professor Marten Schalkwijk voorspeld: geen enkele partij of combinatie zou meer dan vijfentwintig zetels halen. De Mega Combinatie won ten opzichte van 2005 drie zetels bij en eindigde op 23. Bouterse komt nu drie zetels tekort voor een meerderheid in het parlement van 51 zetels.
Het Nieuw Front moest fors inleveren: van achttien landde het nu op veertien zetels. De A-Combinatie zorgde voor de grote verrassing door zeven zetels in het binnenland binnen te halen. De volksalliantie van Somohardjo bleef op zes zetels steken. Van de kleine partijen kon alleen Doe één zetel in Paramaribo in de wacht slepen.
De kiezers hebben de kaarten bijzonder moeilijk gelegd. De Mega Combinatie Bouterse komt drie zetels tekort voor een meerderheid in de Nationale Assemblee (DNA) dat uit 51 leden bestaat. Er moet dus uitgekeken worden naar een of meerdere andere partijen om een nieuwe regering te kunnen vormen. Kan dat wel? De principiële Venetiaan heeft nog net voor de verkiezingsdag een ‘nationale’ regering met Bouterse uitgesloten vanwege het decembermoordenproces waarin hij de hoofdbeschuldigde is.
Wat blijft er dan nog over? Samenwerken met Ronnie Brunswijk, zijn aarstvijand uit Binnenlandse Oorlog, of anders met de onbetrouwbare politieke partner Paul Somohardjo die onlangs uit de regeringscoalitie trad. Een ding is zeker: de volgende president en vice-president zal uit de Mega Combinatie komen, want met de huidige zetelverdeling in het parlement ziet het er niet naar uit dat de vereiste tweederde meerderheid in de DNA voor een nieuwe president wordt gehaald. De presidentsverkiezing vindt vervolgens plaats in de Verenigde Volksvergadering (VVV). De vijf partijen of partijcombinaties (Mega Combinatie, Nieuw Front, Volks Alliantie, A-Combinatie en DOE) die straks naar alle waarschijnlijkheid in het parlement zijn vertegenwoordigd, mogen deze zomer verschillende volksvertegenwoordigers op DNA-, ressort- en districtsraadsniveau afvaardigen naar de VVV om president en vice-president te kiezen. De prognose volgens voorlopige aannames geeft de volgende verdeling te zien: de Mega Combinatie krijgt in totaal 567 gekozen volksvertegenwoordigers in de VVV. Het Nieuw Front telt vooralsnog 170 afgevaardigden tegen 21 voor de Volks Alliantie, 150 voor A-Combinatie en 12 voor DOE.
(foto: Walter Lotens)
Eleonore van Ravenzwaay
Het is volop regenseizoen in Suriname. Dat ervaar ik wanneer ik de dag na de verkiezingen door de Mahonylaan in Paramaribo-Noord probeer te rijden. Het erf van Eleonore van Ravenzwaay staat volledig onder water. Aan haar zeer bescheiden schutting hangen de uitgeregende vlaggen van alle partijen die Suriname rijk is. En dat zijn er nogal wat. ‘Geloof, hoop, vrede en samenwerking’. Dat zijn de kernbegrippen die ze er op een bordje bijgeschreven heeft. Vijf jaar geleden, tijdens de vorige verkiezingen, had zij ook al dezelfde boodschap klaar. Zou het nu kunnen? Ik vraag het haar.
‘Misschien’, zegt zij aarzelend. ‘Maar dan niet meer met Bouterse of Venetiaan. Er moet verjonging komen. Die oude kankantries hebben afgedaan.’
Misschien moet politiek Suriname nu wel noodgedwongen van koers veranderen. Door het verdict van de kiezer zullen de politici de ‘Berlijnse muur’ moeten doorbreken, want anders kan er geen werkbare meerderheid gevormd worden. In die zin is de ‘moeilijke’uitslag van deze verkiezingen zeker al historisch te noemen.
Carl Breeveld van DOE vindt dat het volk met deze verkiezingsuitslag een duidelijke boodschap heeft afgegeven: “Er moet een nationaal kabinet komen. En als je het mij vraagt betekent deze uitslag dat de Mega Combinatie en het Nieuw Front nu eindelijk bereid moeten zijn om samen in een kabinet te stappen.” Ook Hans Breeveld van de Democracy Unit benadrukt dat dat de wens van de kiezer is.
Water en vuur bij elkaar brengen dus? Het zal niet makkelijk worden. En wat met de voortgang van het strafproces? En wat zal de houding van ‘Messias’ Bouterse worden? De Nederlandse politiek heeft al een diplomatisch schot voor de boeg gelost. Nederland respecteert de uitspraak van het Surinaamse electoraat maar herinnert eraan dat het verleden niet vergeten mag worden. Dat verklaarde minister Maxime Verhagen in een reactie op de parlementsverkiezingen in Suriname.
Bouterse als Surinaamse president? ‘God zij met ons geliefd Suriname’, bidt Eleonore van Ravenzwaay.
(Uitpers nr. 121, 11de jg., juni 2010)
(bronnen: de Ware Tijd,
www.NOS.nl, eigen materiaal)
