Een maand lang trokken de Egyptenaren naar de stembus om hun nieuwe leiders te kiezen in het parlement. Het regime van Mubarak wou een duidelijk signaal geven aan de buitenwereld dat Egypte op de goede weg was inzake democratisering. Maar na afloop bleek eens te meer dat de grote woorden die vooraf werden gebruikt niet in daden konden worden omgezet. De morele winnaars van deze verkiezingen waren de Moslimbroeders die een historisch record aantal stemmen haalden.
Sinds de aanslagen van 11 september in New York staan de autoritaire regimes in de Arabische wereld nog meer in de schijnwerpers. Het officiële discours van de Verenigde Staten sindsdien stelt dat de promotie van de democratie een tegenwicht zou kunnen bieden tegen religieus extremisme en terrorisme. De terroristische aanvallen op de WTC-torens wierpen immers een donkere schaduw over het Amerikaans beleid ten opzichte van ondemocratische maar pro-Westerse regimes in het Midden Oosten. De veronderstelling dat steun aan deze autoritaire regimes een garantie was voor de belangen en de veiligheid van de Westerse wereld – en meer specifiek de VS – bleek niet meer te kloppen. Egypte is één van de trouwste Amerikaanse bondgenoten in de regio maar, in de lijn van het nieuwe discours werd er ook op het regime van Mubarak lichte druk uitgeoefend om democratische hervormingen door te voeren.
Op 7 september 2005 namen in Egypte voor het eerst tien kandidaten deel aan de presidentsverkiezingen. Dit was een primeur voor de Egyptische kiezer die in vorige verkiezingen enkel een stem kon uitbrengen voor of tegen de vooropgestelde kandidaat van de regerende National Democratic Party (NDP). De Verenigde Staten loofden deze zogezegde democratische hervorming en de vriendschapsrelatie tussen beide landen kwam niet in gevaar. Maar in werkelijkheid veranderde er niet zoveel. De huidige president Hosny Mubarak werd voor de vijfde keer herkozen met een overweldigende meerderheid van 89% van de stemmen. Het is moeilijk voor te stellen dat in één van de grootste Arabische landen negen op de tien kiezers zich op dezelfde golflengte bevinden. Men kan zich dan ook vragen stellen bij deze zogenaamde democratische vooruitgang. Niettemin werden de daaropvolgende parlementsverkiezingen met grote belangstelling gevolgd en waren er opvallend weinig incidenten in de periode ervoor. Dit was wel een opvallende vooruitgang in vergelijking met vorige verkiezingen waarbij het massaal arresteren van oppositiekandidaten, vooral die van de Moslimbroederschap, min of meer een officieuze traditie was.
De parlementsverkiezingen in Egypte worden sinds 2000 in drie verschillende fases georganiseerd. Een toenmalige beslissing van het Egyptische hooggerechtshof zorgde ervoor dat de supervisie van de verkiezingen de verantwoordelijkheid werd van het gerecht. Door een gebrek aan rechters werden de verkiezingen daarom verspreid in drie fases over een aantal weken. Het Egyptische kiessysteem is een winner-takes-all-systeem en geen proportioneel systeem zoals bij ons. Daarom organiseert men een run-off (tweede ronde) tussen de twee kandidaten met het hoogst aantal behaalde stemmen wanneer een kandidaat in een bepaald kiesdistrict geen absolute meerderheid heeft behaald.
Een verrassend resultaat
Zoals gewoonlijk behaalde de NDP haar noodzakelijke tweederde meerderheid – niemand die daar vooraf aan twijfelde – maar toch waren deze verkiezingen anders dan anders. Eerst en vooral was de dominantie van de NDP in het parlement kleiner dan ooit. Van de 444 verkiesbare plaatsen in het parlement kon de NDP er ‘slechts’ 311 (of 71,9% van de zetels) binnenhalen. (1) (2) Dit is een significante achteruitgang in vergelijking met het uittredende parlement waarin de NDP nog over 388 zetels (87%) beschikte. In de verkiezingen van 1995 haalde de NDP zelfs nog meer dan 400 zetels.
De belangrijkste reden voor het slechte resultaat van de regeringspartij is de Islamistische Moslimbroederschap (MB). Zij zijn de grote verrassing van deze verkiezingen. Met een totaal aantal van 88 zetels vormen zij de grootste oppositiegroep ooit in het Egyptisch parlement sinds de (her)introductie van het meerpartijensysteem in de jaren 70. Voor de beweging zelf is dit een stijging van maar liefst 71 zetels. Dit resultaat is nog opmerklijker wanneer men weet dat de MB officieel nog altijd een illegale beweging is. Hoewel de tolerantie van de autoriteiten tijdens de laatste verkiezingscampagne nog nooit zo groot is geweest, zijn MB-kandidaten nog altijd verplicht om zich als onafhankelijken verkiesbaar te stellen.
Tenslotte leidde het succes van de MB ook tot een zeer zware nederlaag van de seculiere oppositie. Alle oppositiepartijen samen haalden slechts een beschamend aantal van 12 zetels. Dit kwam hard aan en was enigszins verrassend. Meer nog omdat er voor de verkiezingen sprake was van een momentum. De oppositie geloofde in haar capaciteiten om het regime in verlegenheid te brengen o.a. door de externe druk van de VS om politieke hervormingen door te voeren alsook door de oprichting van de protestbeweging Kifaya, één jaar voor de verkiezingen. Kifaya onderscheidde zich door haar publieke demonstraties, haar eis voor de vrijheid van meningsuiting en haar kritiek op het beleid van Mubarak. Vooral in de internationale media werd veel aandacht besteed aan deze beweging. De oprichting van de National Front for Change, enkele weken voor de verkiezingen, verenigde verschillende leden van Kifaya en de meeste grote oppositiepartijen rond een gedetailleerd programma voor politieke hervorming en een akkoord om samen naar de verkiezingen te trekken. De MB besloot om niet te participeren in dit front en uiteindelijk waren zij het die de NDP in verlegenheid brachten.
Het verloop van de verkiezingen
Met een opkomst van minder dan 25% van de geregistreerde kiezers kan men bezwaarlijk spreken van een juiste weergave van de wil van het electoraat. Niet zozeer haar populariteit, maar haar doelgerichte manipulatie van de resultaten lag aan de basis van het overwicht van de NDP in het parlement. Ondanks de hervormingen die de laatste jaren zijn doorgevoerd in het kiessysteem, schrikt de NDP er niet voor terug om alle mogelijke middelen in te zetten om de resultaten naar haar hand te zetten. De partij werd dit jaar wel verplicht om haar tactiek te veranderen. Door de toenemende controle van het Egyptische gerecht en door het gebruik – voor de eerste maal – van transparante stembussen, zag het regime zich verplicht om haar manipulatieve activiteiten buiten de kiesbureaus te organiseren. Verschillende kiezers werden door de politiediensten belet om hun kiesbureau binnen te gaan tenzij ze over een NDP-partijkaart beschikten. NDP-kandidaten huurden relschoppers in om kiezers met geweld het stemmen te beletten, terwijl de politie nietsdoend toekeek. Regelmatig werden kiesbureaus voor onbepaalde duur gesloten. Mensen werden omgekocht, vooral door NDP-kandidaten, om op de ‘juiste persoon’ te stemmen. De oppositie heeft de middelen niet om de NDP op dit vlak te bestrijden en in een land als Egypte waar veel mensen nog altijd onder de armoedegrens leven, heeft geld een grotere overtuigingskracht dan eender welk politiek programma.
Voor het kiesbureau van Kafr El-Sheikh werd Gomaa El-Zeftawy door de politiediensten doodgeschoten nadat hij bleef aandringen om te gaan stemmen. (3) Alleen al in de tweede ronde van de derde fase van de verkiezingen werden 9 mensen vermoord. (4) Onder de slachtoffers bevond zich ook een 14-jarig jongetje. In totaal kwamen 13 mensen om het leven. Niet alleen kiezers maar ook waarnemers werden lastig gevallen, vastgehouden en ondervraagd. Zo werd een lid van de Egyptian Organisation for the Human Rights (EOHR) aangevallen en meer dan twee uur gegijzeld. (5) Naarmate de verkiezingen vorderden, veranderde de houding van de politiediensten en werd deze almaar gewelddadiger, zeker na de successen van de MB in de eerste en de tweede fase. Clashes tussen gefustreerde kiezers en de ordediensten werden steeds heviger waardoor in de buurt van sommige kiesbureaus intifada-achtige taferelen ontstonden. Dit zorgde ervoor dat de MB haar succesverhaal niet kon doortrekken in de derde fase. Waar de islamistische beweging in de eerste twee fases nog 76 zetels veroverden, kon ze slechts 12 zetels bemachtigen in de derde fase. Volgens de officiële uitleg van de autoriteiten moesten de politiediensten kiezers beschermen tegen gewelddadige MB-aanhangers en begeleiden naar de kiesbureaus.
Naast het gebruik van geweld werden ook de traditionele trucs bovengehaald. Rechters werden omgekocht om de resultaten te vervalsen, kieslijsten werden aangevuld met namen van overledenen en namen van onbestaande personen. Taxi’s en openbaar vervoer werden ingeschakeld door NDP-kandidaten om grote groepen aanhangers naar de stembureaus te begeleiden.
En toch kan men volgens mij spreken van een – weliswaar zeer kleine – vooruitgang. Door de hervormingen in het kiessysteem, de effectievere controle en de merkbare verbetering inzake persvrijheid, zag de NDP zich verplicht om haar methodes aan te passen. De partij heeft meer en openlijker geweld moeten gebruiken dan haar eigenlijk lief was en de enorme media-aandacht voor de verkiezingen heeft haar reputatie zeker geen goed gedaan. Zelfs verschillende leden van de regering-Bush zagen zich genoodzaakt een bescheiden kritische noot te plaatsen bij de resultaten van de verkiezingen. De vraag is dan ook of de NDP het zal aandurven om volgende keer opnieuw over te gaan tot zoveel bruut geweld.
Verklaringen voor het succes van de Moslimbroederschap
Men kan drie verklaringen geven voor het succes van de MB. (6) Eerst en vooral moeten we er nogmaals op wijzen dat deze morele overwinning van de MB deels mogelijk was door de enorme lokale en internationale aandacht van de pers en de lichte verbeteringen wat betreft de controle op de verkiezingen. Al deze elementen beperkten de NDP in haar mogelijkheden om de verkiezingen te manipuleren en dwongen de partij, meer dan haar lief was, op het veiligheidsapparaat te steunen om haar overwinning veilig te stellen.
Vervolgens waren de verkiezingen van 2005 de eerste waarin de MB daadwerkelijk onder haar eigen naam en met haar eigen bekende slogan “Islam is de oplossing” campagne konden voeren. Dit zorgde ervoor dat vele kiezers gingen stemmen uit een zekere geloofsovertuiging. Maar nog belangrijker dan haar religieus discours is het enorme sociale netwerk waarover de MB beschikt. De MB is verbonden met verschillende grassroots-organisaties die zich bezighouden met gezondheidszorg, onderwijs en armoedebestrijding. De jarenlange aanwezigheid op straat geeft de Islamistische beweging een enorme mobilisatiecapaciteit. Dit verklaart eveneens het falen van de seculiere oppositie. Zij kunnen niet terugvallen op een uitgebreid sociaal netwerk waaruit ze kiezers kunnen mobiliseren. Dit is een probleem dat zich niet alleen in Egypte maar in de hele Arabische regio voordoet. Het is niet zozeer het democratisch bewustzijn bij de gewone bevolking dat ontbreekt maar eerder de maatschappelijke ondersteunig door een goed uitgebouwd netwerk van seculiere civil society-organisaties die dit bewustzijn kunnen omzetten in reële politieke druk voor democratische hervormingen. (7)
Tenslotte zijn een groot deel van de MB-stemmen proteststemmen waarmee men de dictatoriale praktijken van de NDP wou afstraffen. Volgens Essam El-Eriam, een lid van de beweging, zijn ongeveer de helft van de stemmen voor de MB proteststemmen van die kiezers die een duidelijk signaal willen geven aan de regering. (8) Hun stemmen hebben dus weinig te maken met enige vorm van religieus extremisme. Door de zwakte van de oppositie zagen veel kiezers de islamistische beweging immers als enige mogelijk alternatief.
Het zou fout zijn om te besluiten dat we in Egypte vandaag de dag te maken hebben met een toenemende fundamentalisering van de maatschappij. Men mag stemmen uit religieuze overtuiging niet gelijk stellen aan fundamentalisme.
Wat biedt de toekomst? Een conclusie.
De volgende zes jaar hebben we dus te maken met een bipolair machtssysteem in Egypte. Maar het zou best wel eens kunnen dat de NDP helemaal niet zo inzit met het succes van de MB. De overwinning van de islamistische beweging kan voor de NDP het signaal zijn aan het adres van de regering Bush dat het democratische experiment nefaste gevolgen heeft gehad. De VS zijn al te beducht voor een tweede Iran scenario. De minste verkeerde kik van de MB zou voor de NDP een aanleiding kunnen zijn om hard op te treden tegen deze vermeende fundamentalistische organisatie. Dit zou een verklaring kunnen bieden op de tolerante houding van de NDP tegenover de MB. Ze wisten immers op voorhand dat de seculiere oppositie waarschijnlijk geen kans zou maken tegen de goed georganiseerde MB. Een uitgesproken overwinning van de seculiere oppositie zou immers op veel meer enthousiasme kunnen rekenen van de VS.
Veel zal afhangen van de houding van de MB en hun relatie met de NDP in de volgende maanden en jaren. Een te directe confrontatie met de regeringspartij kan nefaste gevolgen hebben voor de Islamistische beweging en de minieme democratische verworvenheden van de laatste jaren. Aan de andere kant zou de numerieke kracht van de oppositie in het parlement de NDP kunnen verplichten om naar hen te luisteren en gevoelige thema’s niet zomaar onder de mat te schuiven. Het feit dat de MB democratische hervormingen hoog in het vaandel draagt en oproept tot tolerantie ten opzichte van andere geloofsovertuigingen kan een indicatie zijn dat de beweging is uitgegroeid tot een moderne en geloofwaardige politieke actor in de Egyptische maatschappij.
Toch moeten we vooral onthouden dat deze verkiezingen eens te meer aantoonden dat het regime niet van plan is haar machtspositie zonder slag of stoot uit handen te geven. Egypte kampt nog altijd met een enorm democratisch deficit. In een land waar verkiezingen door geweld en fraude overheerst worden, nauwelijks één vijfde van het electoraat naar de stembus trekt en slechts één vrouw werd verkozen, kan men bezwaarlijk spreken van een democratie – hoe pril ook.
(Uitpers, nr. 71, 7de jg., januari 2006)
Voetnoten
(1)Het Egyptische parlement telt 454 leden, waarvan er 10 worden aangeduid door de president en 444 worden verkozen.
(2)Slechts 145 officieel genomineerde NDP-kandidaten konden een parlementszitje veroveren. Maar in Egypte is het de gewoonte dat verschillende politici opkomen in de verkiezingen als onafhankelijken waaronder ook een groot aantal NDP-dissidenten die niet werden genomineerd door de partijleiding. Gewoontegetrouw voegen deze dissidenten na hun verkiezingsoverwinning zich terug bij de NDP. Hierdoor steeg het aantal NDP leden in het parlement dit jaar tot 311.
(3)Al-Ahram Weekly, Dying to vote, 8-14 december 2005.
http://weekly.ahram.org.eg/2005/772/eg8.htm.
(4)Middle East Times, Egypt regime keeps grip on power after bloody final vote, 8 december 2005. http://www.metimes.com/articles/normal.php?StoryID=20051208-072233-4557r.
(5)EOHR, Initial Report of Parliamentary Elections 2005 – Phase Two, Round One. November 2005. http://www.eohr.org/report/2005/re1100.shtml.
(6)Deze visie ontleen ik gedeeltelijk van Amr Hamzawy en Nathan J. Brown. Zie: Hamzawy, Amr, Brown, Nathan J., Can Egypt’s Troubled Elections Produce a More Democratic Future? Carnegie Endowment for International Peace, december 2005.
http://www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=17807&prog=zgp&proj=zdrl,zme.
(7)Ottaway, Marina, Democracy and Constituencies in the Arab World. In: Carnegie Papers, Middle East Series, 2004, n°48, p.3.
(8)Al-Ahram Weekly, Who’s afraid of the Brotherhood?, 24-30 november 2005.
http://weekly.ahram.org.eg/2005/770/fr2.htm.
