Uitpers begon in 1999, vijfentwintig jaar geleden. Dat was het jaar van de Battle of Seattle, het massale protest tegen de neoliberale vrijhandelsideologie van de Wereldhandelsorganisatie. Twee jaar later begon het Wereld Sociaal Forum in Porto Alegre met de veelbelovende slogan: ‘Een andere wereld is mogelijk’.
Het klopte, we hébben nu een andere wereld, maar het is beslist niet de wereld waar de sociale bewegingen toen van droomden.
1999, dat was tien jaar na 1989, de val van de Muur en het naïeve geloof in beterschap, in een ééngemaakte wereld zonder ideologische en andere tegenstellingen. De Verenigde Naties hadden wereldconferenties gehouden over mensenrechten, vrouwen, sociale ontwikkeling, ontwikkeling en milieu, habitat… telkens afgesloten met een brede consensus over wat en hoe het anders en beter kon. In 2000 werden ‘Millenniumdoelstellingen’ goedgekeurd, we zouden de armoede gaan bestrijden en nog zoveel meer. Er was wel een eerste Golfoorlog en een oorlog in ex-Joegoslavië aan vooraf gegaan.
2001 was bovendien het jaar van de ‘Twin Towers’, ‘nine eleven’ die alle dromen met een klap van de kaart veegden.
Er kwam een ‘war on terror’ en een ‘axis of evil’, een oorlog in Afghanistan en een oorlog in Irak.
Er kwam een zware financiële crisis in 2008 toen bleek dat banken en andere financiële instellingen het iets te bruin hadden gebakken. We leerden wat ‘subprime’ hypotheken waren en zagen hoe miljoenen mensen in de V.S. hun woning verloren.
Ondertussen waren we in Europa bezig met een steriele discussie over een ‘grondwet’ die door en ondanks massaal protest niet langer grondwet werd genoemd maar er wel door kwam.
De Europese Unie nam er acht landen uit Midden-Europa bij en later ook nog Kroatië, Roemenië en Bulgarije. De NAVO schoof stapje voor stapje op naar het Oosten.
We schakelden definitief over van ‘Derde Wereld’ naar ‘het Zuiden’ waar de armoede niet verminderde maar mensen wel voor het eerst goedkoop speelgoed uit China konden kopen voor de kinderen.
En China groeide, en bleef groeien en roeide de extreme armoede uit.
In 1999 kwam in Rusland ook een oud KGB-man aan de macht, Vladimir Poetin.
De keizer is naakt
De mooie verhalen over samenwerking en ontwikkeling, de vele beloften over armoedebestrijding en meer gelijkheid, ze bleken hol. De millenniumdoelstellingen werden gehaald, ja, maar enkel dank zij China en India. In Afrika waren er in 2015 veel meer arme mensen dan vijftien jaar eerder.
Er kwamen nieuwe doelstellingen, voor sociale én voor duurzame ontwikkeling. We zouden de uitstoot van broeikasgassen drastisch verminderen, we zouden de armoede én de ongelijkheid echt aanpakken. Vandaag vreest men dat geen enkele van die doelstellingen zal worden gehaald tegen 2030. De Wereldbank spreekt over een ‘kentering’, want de armoede neemt weer toe. De mondiale uitstoot blijft groeien. We worden aangespoord meer te fietsen en minder te vliegen, terwijl de tech-industrie nieuwe kerncentrales wil bouwen om meer en meer en meer energie te verbruiken voor haar ‘artificiële intelligentie’. Toch hebben miljarden mensen nog steeds geen enkele toegang tot stroom. De klimaatrampen, orkanen, droogtes, overstromingen en hittegolven volgen elkaar in versneld tempo op.
In haar jongste verslag over de sociale situatie in de wereld spreekt de V.N. eveneens over een ommekeer. De situatie wordt niet beter maar verslechtert. De ongelijkheid neemt toe, de armoede stagneert, de voedselveiligheid is op veel plekken in gevaar. Talloze landen gaan gebukt onder té veel schulden en té hoge begrotingstekorten. Overal ter wereld worden vakbonden gefnuikt zoniet onderdrukt. Ondanks alle verhalen over een ‘universele sociale bescherming’ gaat het met de economische en sociale rechten beslist niet de goede kant uit. De inkomsten uit arbeid gaan achteruit in vergelijking met die uit kapitaal.
In Europa worden landen aangespoord hun ‘NAVO-verplichtingen’ te voldoen wat, in het licht van de waanzinnige criteria die de Europese Unie oplegt – en dus de nationale regeringen zelf -, alleen kan leiden tot meer snoeien in de sociale uitgaven.
Toen brak COVID uit. De winkel ging dicht. Terwijl in het Noorden mensen opeen gepakt in huis konden blijven, bleken miljarden mensen in het Zuiden niet eens drinkwater te hebben, laat staan schone lucht of vaccins. Alsof we dat niet wisten.
Het neoliberalisme heeft gefaald, zoveel is zeker. Meer groei, zo werd gezegd en die zou dan doorsijpelen naar de armen. Maar het geld sijpelde naar omhoog en het stroomde van de overheid naar de privé-sector. De ongelijkheid neemt hallucinante proporties aan. Tijdens de COVID-crisis verdubbelden de superrijken hun vermogen, terwijl de onderkant achteruit bolde. De Staat werd arm, de rijken werden rijker en de armen keken angstig toe en stemden uiterst rechts, in de waan dat gesloten grenzen kunnen beschermen.
Dat klopt natuurlijk niet, integendeel zelfs. Rechtse krachten zijn wel nodig om de neoliberalen met repressie aan de macht te houden en de ‘bescherming’ te laten verhuizen van rechten en vrijheden naar protectionisme, repressie en uitsluiting. De keizer is naakt maar heeft wapens.
Geopolitiek
Het naoorlogse multilateralisme is het eerste en misschien zwaarste slachtoffer van alle verschuivingen. Na de val van de Sovjet-Unie was de V.S. alleenheerser en kon de ‘mondialisering’ naar haar hand zetten. Het goedkope China was een dankbaar land om ginder te produceren. Landen in het Zuiden werden tegen elkaar opgezet om nog goedkoper T-shirts en sneakers te maken voor de rijke consumenten van het Noorden.
China bleef echter groeien en investeerde in infrastructuur, onderzoek en wetenschap. Tot het plots meer en beter kon produceren dan het Noorden. Toen was het uit met de pret. Douanetarieven! Weg met de telefoons die spioneren! Weg met de goedkope elektrische auto’s! Ze krijgen geen chips meer …
Vandaag staan de V.S. lijnrecht tegen een China dat zich heeft ontwikkeld, dat zich heeft verrijkt, dat ver vooruit staat met wetenschap en technologie, dat de hegemonie van de V.S. bedreigt. Dat invloed heeft op alle continenten, dank zij leningen en investeringen, vooral in infrastructuur en het ‘Belt and Road’ initiatief. Terwijl de ontwikkelingssamenwerking in alle westerse landen achteruit gaat of wordt gebruikt voor de opvang van asielzoekers, wil China in de komende drie jaar nog eens 50 miljard Euro investeren in Afrika. Voor 33 landen worden alle douanerechten geschrapt.
Afrika staat in het centrum van alle pogingen uit het Noorden, het Westen en het Oosten om het continent in zijn invloedssfeer te krijgen: de oude koloniale machten lijken uitgeteld maar de grondstoffen blijven belangrijk. China, Rusland en de V.S. trachten elk hun buit binnen te halen.
Toen had Rusland plots genoeg van de provocaties en de opmars van de NAVO in Oost-Europa. Het viel Oekraïne binnen. Het bloedvergieten duurt al meer dan twee jaar lang en Oekraïne lijkt uitgeput. ‘Rusland mag deze oorlog niet winnen’, zo wordt in het Westen gezegd. Maar wat betekent dit? Hoe stop je een militair overwicht? Oekraïne is een speelbal in handen van enkele Westerse landen die doen alsof ze de logica van hun standpunten niet zien. Het enige antwoord is immers: met vernietigende kernwapens. En nog meer provocaties.
Op 7 oktober 2023 begon een tweede zwaar gewapend conflict. Na een inval door Hamas in Israël werd Gaza onder vuur genomen en plat gebombardeerd. Het conflict breidde eerst uit naar Zuid-Libanon, dan naar quasi het gehele land. De Houthis in Jemen en Iran nemen deel aan de strijd. Het is een erg gevaarlijke escalatie waarvan niemand de afloop durft voorspellen.
Ook elders spreken de wapens maar de conflicten halen nog nauwelijks het nieuws, zoals in Soedan en de Democratische Republiek Kongo.
De vredesbeweging ligt op apegapen.
Een nieuwe wereldorde
Terwijl de sociale bewegingen grotendeels zijn uitgeteld, zijn er nog enkele interessante initiatieven rond de niet-gebonden landen, de G-77 en de oude VN-resoluties van 1974 rond een nieuwe internationale economische orde. Het zijn zonder meer relevante initiatieven die het pad kunnen effenen naar die ‘andere’ wereld waar vroeger van gedroomd werd.
Hoe dan ook is duidelijk dat de strijd vandaag de dag over een nieuwe wereldorde gaat. De VS-hegemonie wordt niet langer aanvaard. De VS is bovendien weliswaar een militaire grootmacht, maar sociaal gaat het land gebukt onder enorme ongelijkheden en zware drugsverslaving die elk jaar tienduizenden doden vergt. Industrieel hinkt het land meer en meer achterop, vandaar de pogingen om zoveel mogelijk productie weer binnen te halen, ten koste van China maar ook van Europa.
De Europese Unie zelf schuift slabakkend naar de afgrond. De desindustrialisering is vooral merkbaar in het oude trekpaard Duitsland, maar eveneens in Frankrijk en zelfs in België waar de voorlaatste automontagefabriek dicht gaat. Het wordt een “trage agonie”, stelt Mario Draghi als er niet snel zware openbare investeringen volgen. De Europese industrie kan niet langer concurreren met landen die over goedkope energie beschikken. Het Russisch gas werd vervangen door gas uit Noorwegen en het duurdere schaliegas uit de VS. Het eenmakingsproces is aan het stranden, na Brexit wordt zelfs de meest positieve verwezenlijking van de EU bedreigd. Er komen weer grenscontroles.
Rusland zelf doorstaat de vele sancties wonderwel. Grondstoffen zijn wereldwijd gegeerd en veel export gaat nu gewoon via andere landen verder.
In de zoektocht naar een nieuwe wereldorde zijn de plannen van de VS het duidelijkst. De hegemonie moet stand houden en dus moet Rusland de oorlog verliezen en moet concurrent China worden klein gehouden. Europa kan hierbij tussen twee stoelen vallen en de rekening betalen want het staat inmiddels vast dat die hegemonie enkel voor het eigen land telt en niet voor de bondgenoten. Het plan kan echter niet worden uitgevoerd zonder wapens, zeg maar, een derde wereldoorlog.
In Israël is een uiterst rechts regime aan de macht dat eveneens aan een andere wereldorde werkt, door Iran te verslaan en de ‘kleine’ vijanden van Hamas en Hezbollah uit te schakelen. Met de rijke Arabische olielanden kan wellicht een akkoord worden gevonden. Het zou leiden tot een ‘nieuw’ Midden-Oosten met de uitschakeling van alle dissidente en nu al onderdrukte stemmen. Ook dit kan nooit gebeuren zonder nog veel meer wapengeweld en bloedvergieten of zelfs een regelrechte genocide.
Wie eveneens werkt aan een nieuwe wereldorde is BRICS+, de groepering van de oorspronkelijke landen Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, uitgebreid met Ethiopië, Egypte, Iran en de Verenigde Arabische Emiraten. Saoedi-Arabië is geen formeel lid maar neemt deel aan de werkzaamheden. Andere landen staan op de wachtlijst.
Er wordt nu uitgekeken naar de top in Kazan, Rusland op 22 tot 24 oktober. De BRICS+ landen hebben een aantal gemeenschappelijke doelstellingen, maar vooral ook veel menings- en belangenverschillen.
Allemaal willen ze het feitelijk monopolie van de US$ verbreken, als instrument om ook de hegemonie van de VS te doorbreken. Ze willen eveneens meer zeggenschap in alle mondiale instellingen, van de VN en de Veiligheidsraad tot de instellingen van Bretton Woods met Wereldbank en IMF. Twee landen, China en India, hebben meer dan een derde van de wereldbevolking, maar bij het IMF nauwelijks half zo veel stemmen als de V.S. Afrika, Latijns Amerika en India hebben zelfs geen vast zitje in de Veiligheidsraad van de VN.
Daar houdt het echter op. De landen zijn het niet met elkaar eens over de houding tegenover de VS. India en Brazilië willen de VS niet verder tegen het hoofd stoten, China en Rusland willen werken aan een alternatieve wereldordening. Evenmin kunnen ze een gemeenschappelijk standpunt over de oorlog in het Midden-Oosten innemen, daarvoor zijn de steenkoolleveringen van Zuid-Afrika en Rusland, de olie van Brazilië en de drones van India die naar Israël gaan te belangrijk. Rusland moet bovendien rekening houden met de meer dan één miljoen Russen die in Israël leven. Tel daarbij de onenigheid over de zetel die Zuid-Afrika in de Veiligheidsraad van de VN zou kunnen krijgen. Er zijn weliswaar nieuwe financiële initiatieven, maar een echt alternatief voor Wereldbank en IMF is er nog lang niet.
Elke dag wordt duidelijker dat ondanks alle inspanningen de nieuwe politieke en economische wereldorde er niet zal komen door overleg en dialoog, wel door wapens en bloedvergieten. De VN is machteloos, het blijft mooie teksten met nobele bedoelingen produceren (“We… have gathered … to protect the needs and interests of present and future generations”) maar kan haar eigen resoluties, als ze al aan een veto ontsnappen, niet eens uitvoeren. Het internationaal recht wordt in het Midden-Oosten dagelijks en straffeloos met voeten getreden. Dit is het onvermijdelijke lot van interstatelijke instellingen.
De economische macht is hoe dan ook al een stuk naar het Oosten verhuisd, naar landen als China en India die meer dynamiek ten toon spreiden dan de oude macht van Europa en de VS. De verzwakte democratieën en afgekalfde verzorgingsstaten kunnen niet op tegen de vloedgolf van uiterst rechts die komaf wil maken met rechten en vrijheden. De bevolking schreeuwt om meer sociale bescherming maar krijgt als antwoord enkel méér defensie, méér grensbewaking en meer repressie.
Dat is de wereld vandaag, een ‘andere’ wereld die Uitpers wil blijven volgen, met angst en verontwaardiging. Met minder optimisme dan vijfentwintig jaar geleden. Maar met een vaste wil om te blijven ijveren voor vrede en sociale rechtvaardigheid, voor een wereld van dialoog en overleg om daar met de nodige objectiviteit verslag over uit te brengen.
