Tussen Joris Van Severen en Albert Camus

Paul Huybrechts, Hugo’s heilige vuur, de intieme biografie van de jonge Hugo Schiltz (1927-1954), Meulenhoff/Manteau, Antwerpen, 2009, 507 blz. ISBN 9789085 421412

Al van bij de inleidende citaten van dit vuistdikke boek wordt de lezer gewaarschuwd: “Men mag de feiten van toen niet met de ogen van nu bekijken,” laat hij de Vlaamse ondernemer André Leysen zeggen, die tijdens de oorlog nochtans ook les mains sales had. “Men vervalt maar al te licht in ‘fauteuilwijsheid’ en dito heldhaftigheid en klaarziendheid die degenen gegeven is die in een oppervlakkige en geschiedkundige beoordeling, in afwezigheid van gevaar en bovendien in een andere sfeer, de gebeurtenisen beoordelen, zonder de test van de werkelijke gebeurtenissen en de gevaren voor zichzelf te hebben ondergaan”.

Biograaf Paul Huybrechts haalt nog een zwaarder kanon boven om zijn uitgangpositie te ondersteunen. De Prix Goncourt-winnaar Jonathan Littell laat in Les Bienveillantes zijn hoofdpersonage SS-Obersturmbahnführer Maximilien Aue zeggen: Si vous êtes né dans un pays ou à une époque où non seulement personne ne vient tuer votre femme, vos enfants, mais où personne ne vient vous demander de tuer les femmes et les enfants des autres, bénissez Dieu et allez en paix. Mais gardez toujours cette pensée à l’esprit : vous avez peut-être eu plus de chance que moi, mais vous n’êtes pas meilleur.

Paul Huybrechts reconstrueert aan de hand van het dagboek van Hugo Schiltz dat hem door zijn weduwe en kinderen ter hand werd gesteld de Bildung van de Vlaamse politicus tussen 1927 en 1954. Hij citeert uitvoerig uit dit geschrift waaraan Schiltz tussen 1943 en 1954 het ‘innerlijk behang’ van zijn getormenteerde ziel toevertrouwde. Daarnaast maakt hij ook uitvoerig gebruik van de vele gedichten die Schiltz in die periode schreef en van de aantekeningen die de oudere Schiltz maakte in zijn versie van het standaardwerk van historicus Bruno De Wever over de Vlaamse beweging dat als Greep naar de macht verscheen.

Hugo Schiltz, geboren in 1927, groeit op in een niet onbemiddelde, diepchristelijke en strijdend-Vlaamsgezinde familie. De Schiltz’en woonden in een groot huis in de Borgerhoutse Groenstraat, rechtover het Sint-Norbertus-instituut waar Hugo lagere school liep. De directeur van deze school, E.H. Stoop, zou jarenlang zijn geestelijke leidsman zijn. Op het ogenblik van de Duitse inval was de jonge Hugo Schiltz leerling van het Xaverius College in Borgerhout dat niet alleen intellectueel gerenommeerd, maar ook zeer Vlaams en katholiek was. Luc Versteylen, van hetzelfde geboortejaar als Hugo Schiltz en later nog leraar aan dat college, maar ook Ludo Dierckx, Mark Grammens, Edward Leemans en Hugo de Ridder zaten daar op de schoolbanken. Uit het dagboek van Hugo Schiltz blijkt dat hij samen met heel zijn familie in de collaboratie stapte. Inspiratie vond hij bij figuren als Joris Van Severen, na de Eerste Wereldoorlog lid van de Frontpartij en nadien oprichter van het solidaristische Verdinaso. Zijn oudere broer Walter en zijn neef Werner werden zelfs bevlogen Oostfrontstrijders. En zij waren niet de enigen. Volgens de Gentse historicus Bruno De Wever trokken tijdens de Tweede Wereldoorlog een tienduizendtal Vlamingen het feldgrauwe uniform van de Waffen S.S. aan. Op zijn zestien was Hugo Schiltz hoofdtrommelaar bij het Nationaal-Socialistisch jeugdverbond van Vlaanderen. Hij vereerde de Führer en steunde militant de anticommunistische oorlog aan het Oostfront.

De politieke zuigkracht van een radicaal Vlaams-nationalisme was zeer groot in die jaren. Ook aan de Leuvense universiteit. Wie kon daaraan weerstaan in de maatschappelijke context van die rumoerige periode? Paul Huybrechts stelt voor zichzelf de uitdagende vraag die Jonathan Littell in Les Bienveillantes oproept: “Wat zou er van u, Paul Huybrechts geworden zijn, als u in Kiel rechten zou gestudeerd hebben. Zou u ook niet bij de SS terechtgekomen zijn en in Oekraïne gedaan hebben wat de Duitsers toen in Oekraïne deden?” Samenhorigheid, solidariteit, samen voor iets en tegen iets vechten. Dat werkt heel vaak. Er zijn heel zeker jongens gesneuveld die niet eens goed wisten hoe een geweer werkte. In plaats van alleen maar met het beschuldigende vingertje te wijzen, dient ook die indringende vraag van Jonathan Littel gesteld. Hugo Schiltz verkeerde in notoir gezelschap: ook Luc Versteylen, André Leysen, Ludo Abicht, Hugo Claus, Harry Mulisch, Ivo Michiels, Gunter Grass, Heinrich Böll en nog zovele anderen – vaak Vlaamse schrijvers – werden een tijdje, en sommigen heel lang, meegezogen in nationaalsocialistisch vaarwater. Vrijheid is wat je doet met wat je is aangedaan, schreef Jean-Paul Sartre. De rijpere Hugo Schiltz is onder invloed van de existentialisten, en dan voornamelijk Albert Camus, ontsnapt aan het totalitaire gedachtegoed en hij ontwikkelde er een grondige afkeer voor. Dat lijkt mij de kern van dit boek.

Een aantal politici van de oudere generatie van het Vlaams Blok (Belang) hebben die evolutie niet doorgemaakt. Ze zijn op hun oude Vlaams-nationalistische stellingen blijven stil staan en verharden. De intussen politiek gepensioneerde Wim Verreycken is daar een mooi voorbeeld van. Op 23 mei 2005 was hij aanwezig in Stekene, waarover hij op de gezamenlijke website van hemzelf en zoon Rob schreef: “Vandaag beleefde ik de herdenking van de Vlaamse Oostfrontstrijders te Stekene waar serene hulde werd gebracht aan jonge Vlamingen die sneuvelden in het verre Rusland. Uit sterk katholiek geïnspireerd anticommunisme, gecombineerd met Vlaamse overtuiging en jeugdige dadendrang, trokken Vlamingen, vaak nog piepjong, onder de vlag van het Vlaams Legioen naar het Oostfront. In liederen en gedichten, in misteksten ook, werd herinnerd aan degenen die daar sneuvelden. Ook aan de eersten die na de oorlog te snel terugkeerden en door België werden terechtgesteld, en aan degenen die later voor jaren de cel ingingen, het slachtoffer werden van foltering, vernedering en broodroof. (…).”(1)

Hugo Schiltz is een product van zijn tijd. Dat blijkt uit de bij momenten gênant eerlijke fragmenten van de getormenteerde en romantische jongeman die via de poëzie uiting probeert te geven aan zijn vele twijfels en gewetensproblemen. De vrouw of God? Wie roept hem? Beiden trekken aan hem. De moraliserende priester in hem haalt op 6 oktober 1944 – hij is dan 19 jaar – de overhand: “In de stad heb ik iets verschrikkelijks gezien. Een Amerikaan en een meisje pleegden er zonde in volle stad op een bank. Wee u vanwege de ergernis. Sodomma! Waar gaat het heen? Wanneer zelfs dat schaamte gevoel verstompt is.” (p. 193) Op vele pagina’s uit die periode blijkt ook dat Schiltz ideologisch ziende blind is. In zijn dagboeken wordt nergens naar de Jodenvervolging verwezen, terwijl het – zie het werk van historicus Lieven Saerens – nochtans duidelijk is dat Antwerpen en zeker Borgerhout daarvan niet gespaard is gebleven. Zijn verontwaardiging richtte zich toen nog op andere maatschappelijke aspecten. Ook na de Tweede Wereldoorlog zal hij nog lang blijven hameren op de onrechtvaardige manier waarop Oostfrontstrijders en andere idealistische Vlaamse jongeren en ouderen door de repressie werden behandeld.

Vanaf het midden van de jaren vijftig ontdekt de Frans georiënteerde Hugo Schiltz het werk van Albert Camus. In een terugblik uit 1983 schrijft hij dat Camus voor hem de morele fundering leverde van het nationalisme, dat hij zijn leven lang niet zal loslaten, maar waaraan hij een veel bredere dimensie zal geven dan het VB. “Onder de indruk van Camus besefte ik dat ik evengoed in Catalonië geboren had kunnen worden. Dan had ik mijn verantwoordelijkheid moeten opnemen, mijn grijze stof, mijn hormonen en mijn corpus daar moeten inplanten. Dus ben ik flamingant, niet omdat ik ervan overtuigd ben dat de Vlamingen ook maar enige superioriteit zouden hebben, maar omdat het lot me hier heeft neergezet. In deze kring moet de menselijke waardigheid gesticht worden, zoals iedereen moest doen die in de stad van Camus beland was.” (p. 468) In de jaren zestig ging Schiltz nog een stapje verder. Hij gooide geleidelijk God over boord of, zoals Paul Huybrechts schrijft, alleszins wat de mens van God heeft gemaakt en in Gods naam heeft opgezet. Schiltz frequenteerde in de late jaren 1960 de Antwerpse kunstkring rond de Vecu waar hij Henri-Floris Jespers, Patrick Conrad, Hugues C. Pernath en Nic Van Bruggen leert kennen. Hij wordt van de kunst vrijzinnig. “Het transcendente wordt voor Hugo nu een hersenspinsel van de hoogmoedige mens die zelf goden schept.” (p. 476)

De intieme biografie van de jonge Hugo Schiltz is een belangrijk boek. De auteur ervan, Paul Huybrechts, is geen historicus, maar toch plaatst hij zich met deze biografie in de lijn van een aantal Vlaamse geschiedkundigen zoals Bruno De Wever, Lieven Saerens, Dirk Luyten, Marc Reynebau, Herman Van Goethem en Andreas Stijnen die hot items als collaboratie en repressie op een meer evenwichtige en afstandelijke manier weten te behandelen. Bovendien verschijnt het boek op een ogenblik dat de ster van Bart De Wever, historicus én politicus die nog al eens vergeleken wordt met Hugo Schiltz, hoog aan het Vlaamse firmament schittert. Een sterke aanrader. Ik kijk al uit naar de volgende delen die de auteur van deze biografie beloofd heeft.

(Uitpers, nr. 113, 11^de jg., oktober 2009)

(1) www.aff.skynetblogs.be/archive.month

U kunt dit boek via de link hieronder rechtstreeks bestellen bij:

en wie via Uitpers bestelt, helpt Uitpers!

De link:

http://www.groenewaterman.be/anne/index.dll?webpage=index.htm&inpartcode=874488&refsource=uitpers