Het jongste nummer van het maandelijks IMF-tijdschrift gaat over Adam Smith’s ‘onzichtbare hand’. Het begrip wordt slechts één enkele keer vermeld in Smith’s ‘Wealth of Nations’, aldus de auteur, maar daarna begon het aan een snelle opmars om een dogma van het kapitalisme en economische vrijheid te worden.
Smith schreef over de bevordering van binnenlandse in plaats van buitenlandse industrie en dat een ondernemer dat voor zijn eigen veiligheid doet, en dat hij streeft naar de hoogste waarde, voor zijn eigen goed, geleid door een ‘onzichtbare hand’. Geen toverkracht dus, maar een vastberaden wil om die hoogste waarde te bereiken.
Het werd in de economische en politieke wereld al snel geïnterpreteerd als ‘kapitalisme is niets anders dan economische vrijheid’. Geen overheidsinterventie, laat kapitalisten doen waarin ze goed zijn. Als kapitalisme ongemoeid wordt gelaten, dan werkt het.
Eén van de auteurs die dit tot het uiterste wist te rekken, was Friedrich von Hayek. Volgens hem leidt de markt tot een spontane orde en alles wat die orde wil verstoren, leidt tot slavernij. Sociale rechtvaardigheid, een minimumloon bijvoorbeeld, is daarom uit den boze.
Natuurlijk weet iedereen dat zo’n totaal ‘vrije’ markt ook een totale illusie is, maar men deed alsof om de belangen van een zich verrijkende economische klasse niet in de weg te staan.
Toch was het na de dekolonisering in de jaren ’60 heel duidelijk dat de economische regels van de rijke landen hoegenaamd niet werkten in arme landen, de onzichtbare hand was er echt onzichtbaar, en men vond een ‘ontwikkelingseconomie’ uit, met andere regels.
Met de opkomst van het neoliberalisme verdween dat standpunt weer helemaal. Het IMF speelde daar trouwens een belangrijke rol in. Plots was er slechts één enkel mondiaal economisch beleid mogelijk, er was maar één enkele mondiale markt met dezelfde regels voor iedereen.
Wat het IMF – samen met de Wereldbank – de afgelopen decennia heeft gedaan was precies die onzichtbare hand volkomen onzichtbaar maken om de markt te laten spelen waar zij dachten dat dit het nuttigst was. De overheid kreeg een andere opdracht. Ze moest niet langer het algemeen goed of de wederzijdse belangen verdedigen, maar wel de markt en de marktspelers beschermen, eigendomsrechten bewaren en de concurrentie promoten. Zelfs armoedevermindering en sociale bescherming staan nu in dienst van de markt.
Het eind van de mondialisering
Wat het IMF vandaag voorstelt sluit perfect aan bij wat VS-President Trump aan het doen is. Met zijn tarievenslag van 2 april maakt hij een eind aan de mondialisering. De nationale, binnenlandse belangen staan nu bovenaan en als andere landen hun goederen willen verkopen in de VS zullen ze worden belast.
De reden hiervoor is erg eenvoudig. De mondialisering is van start gegaan toen de VS en andere Westerse landen machtig waren en de wereldmarkt domineerden. Met de groei van andere landen, van Japan, Taiwan en Zuid-Korea tot China, India en Brazilië kwam die overheersing in het gedrang. Als marktspelers voor een reusachtig grote mondiale en erg ongelijke markt staan, dan weten ze waar ze de ‘hoogste waarde’ moeten produceren. Vandaar het grote handelstekort van de VS. De mondialisering berustte op ongelijkheid. Er is geen enkele reden om in Mexico of China te produceren als de lonen daar niet minstens tien keer lager liggen.
Trump heeft dus wel gelijk als hij dit duivels mechanisme wil stop zetten. Maar hij zit volkomen fout als hij denkt dit te kunnen oplossen met tarieven en protectionisme.
Twee dingen werden over het hoofd gezien in die tarievenslag. Ten eerste is de opdracht van de overheid toch nog altijd de verdediging van het algemeen belang, dit is het belang van de hele bevolking. Vandaar de bescherming die ondernemingen krijgen én de sociale maatregelen voor arbeiders en voor arme mensen. Het is precies in die context dat niet mag vergeten worden dat internationale handel, die altijd heeft bestaan, ook in wederzijds belang kan zijn. Precies daarover moeten de onderhandelingen gaan: nagaan waar en hoe de ruil van goederen en diensten in het belang van alle betrokken partners is.
Als er geen rekening wordt gehouden met die twee vereisten, het algemeen belang en de wederzijdse belangen, zullen de op protectionisme gerichte tarieven enkel tot conflicten leiden.
Lessen voor iedereen
Het tarievenbeleid van Trump is erg gevaarlijk. Tarieven kunnen werken als een boemerang als landen hun economie en hun internationale handel weg halen uit VS-sfeer. Hoe dan ook zullen geïmporteerde goederen in de VS veel duurder worden, de inflatie wordt aangewakkerd en de armoede kan groeien. Kapitalisten zullen hun weg wil vinden om aan de nadelige gevolgen te ontsnappen. Het valt trouwens op dat aan de kapitaalmarkten (nog?) niet werd geraakt.
Het is perfect mogelijk om een gezonde mondiale markt in stand te houden als de grenzen netjes worden afgebakend.
In eerste instantie, en dat wordt al decennialang gezegd, moeten openbare diensten zoals gezondheidszorg, onderwijs of huisvesting uit de klauwen van de brutale concurrentie worden gehouden. Ook de landbouw- en voedselmarkt moet uit de mondialisering worden gehaald. Het gaat erom te zorgen voor de bevolking, voor de mensen die de markten draaiende houden en dat niet kunnen als ze geen decente manier van overleven gegarandeerd krijgen.
Dit is het punt waarop Trump’s beleid zal mislukken. Hij stelt grenzen aan de mondiale markt maar niet aan de nationale markt. Het onderwijs departement wordt bedreigd, alle overheidsdiensten zijn in gevaar, collectieve akkoorden worden veroordeeld.
In zo’n context kan de verbetering van de handelsbalans de bevolking nooit ten goede komen, integendeel. Het huidige recept is er een voor meer armoede in de VS en daarbuiten.
Ten tweede is het perfect mogelijk om te streven naar wederzijds profijt in een mondiale markt. Het zijn moeilijke onderhandelingen, niet enkel tussen landen maar ook in de landen zelf. Is het aanvaardbaar om meer auto’s te exporteren als dat de import van meer vlees impliceert, in het nadeel van de boeren? Dat is de vraag bij het Mercosur-verdrag tussen de EU en Zuid-Amerika. Hetzelfde geldt voor T-MEC of UMSCA, het vrijhandelsakkoord voor Noord-Amerika. De boeren in de VS zijn tevreden met het resultaat, maar duizenden kleine boeren in Mexico moesten emigreren. Industrie-arbeiders in Mexico haalden winst uit het akkoord, maar de arbeiders in de autofabrieken in de VS betaalden de prijs. De antwoorden zijn nooit eenvoudig, maar het is wel degelijk mogelijk om te zoeken naar het beste belang voor iedereen.
Als de mondiale markten van vandaag zo onevenwichtig zijn, dan komt dat precies door de te grote ongelijkheid. Het is veel té goedkoop geworden om in sommige landen van het Zuiden te produceren. VS en Europese arbeiders zullen nooit kunnen concurreren met mensen uit Bangladesh of Vietnam, tenzij ze hun eigen verarming accepteren.
Vragen voor progressieve bewegingen
Veel progressieve bewegingen hebben zich ingezet tegen vrijhandelsakkoorden. De andersmondialiseringsbeweging begon met ‘the Battle of Seattle’ tegen de WTO. Heel wat groepen in West-Europa waren of zijn tegen TTIP (stopgezet door de VS zelf), CETA (EU-Canada) of Mercosur. Ze hebben zeer goede argumenten om de WTO en die verdragen te veroordelen. De vraag echter is of we beter af zijn zonder WTO en zonder verdragen? In Mexico zijn het de groepen die vroeger tégen het vrijhandelsakkoord met de VS waren die het nu staan te verdedigen! Het heeft inderdaad geholpen het land te ontwikkelen en te industrialiseren.
Wat dit betekent werd in bovenstaand punt al vermeld. Veel van die verdragen verdienen strenge kritiek omdat ze niet in het wederzijds belang zijn, met het akkoord zelf had daar wel kunnen voor zorgen. Met een goed werkende WTO zouden we bovendien beter af zijn geweest dan met de huidige spaghetti van de bilaterale akkoorden.
Een vergelijkbare opmerking geldt voor de groene beweging en al diegenen die ‘de-growth’ aanhangen. Het risico is groot dat de tarievenslag van Trump een eind maakt aan de groei. Kan de groene beweging daar gelukkig mee zijn? Wellicht niet, want ‘de-growth’ betekent meer dan negatieve groei. Maar hopelijk leidt het wel naar wat ernstig denkwerk over wat er nodig is. ‘De-growth’ zegt wat het woord zegt, geen groei. Als dat gebeurt en er komt meer armoede en meer ongelijkheid, dan zal de geloofwaardigheid van de groene beweging een flinke knauw krijgen. Daar vraagt niemand om.
Kortom, we moeten pleiten voor een andere mondialisering. Het IMF heeft nu gekozen voor het pad van Donald Trump en loopt het risico, eens te meer, de hele wereldbevolking nog meer armoede en ellende te bezorgen.
