Partij is aan het einde van de weg
Toen het linkse Syriza in Griekenland Stefanos Kasselakis – een voormalig geregistreerd republikein en zakenman – tot leider koos, betekende dat een dieptepunt voor de partij. Kasselakis heeft Syriza inmiddels verlaten, maar heeft de partij doelloos achtergelaten.
Eerst als een tragedie, daarna als een klucht, en uiteindelijk als het laatste seizoen van een middelmatige sitcom waarin elke mogelijke truc, zelfs als die overduidelijk belachelijk is, wordt gebruikt om enige interesse van het publiek te wekken. Dat is één manier om de complete implosie van Syriza te beschrijven, een partij die ooit werd gezien als de grote hoop van Europees links.
Anatomie van een crisis
Syriza is opnieuw gesplitst en is nu een veel kleinere partij. Stefanos Kasselakis, de opvolger van Alexis Tsipras als voorzitter van Syriza, werd niet alleen uit zijn functie gezet door een nieuw gevormde meerderheid in het Centraal Comité, maar werd ook uitgesloten van deelname aan de leiderschapsverkiezingen. Nadat hij zijn aanhangers had gemobiliseerd om zijn kandidatuur aan de partij op te dringen, onder andere door een massaprotest te organiseren buiten de locatie waar het partijcongres tussen 8 en 10 november plaatsvond, verliet Kasselakis de partij samen met enkele parlementsleden en richtte hij zijn eigen partij op, Beweging van Democratie genaamd, die vijf parlementsleden telt.
Doordat parlementsleden Kasselakis volgden of Syriza verlieten, heeft Pasok Syriza vervangen als de belangrijkste oppositiepartij in het Griekse parlement. Tegelijkertijd keldert de partij in de peilingen. Syriza – dat inmiddels een nieuwe leider heeft gekozen, Sokratis Famellos – staat momenteel op ongeveer 6-7 procent. Om de zaken nog ingewikkelder te maken, leek het erop dat er binnen de huidige ‘basis’ van Syriza, die aanzienlijk kleiner is geworden door de partijcrisis, een stroming was ten gunste van Kasselakis, een man zonder linkse achtergrond die er, ondanks zijn populistische retoriek, niet in slaagde om de populariteit van Syriza te vergroten.
Die crisis betekent het politieke einde voor Syriza. Ze hebben bijna al hun politieke kapitaal verloren en zijn een veel kleinere partij geworden, gekweld door interne twisten. Pasok, de socialistische partij, doet het in de peilingen al veel beter dan Syriza, met een tweede plaats, zij het op grote afstand van de regerende partij Nieuwe Democratie.
Hoe is een partij die bijna tien jaar geleden nog verkiezingen won zo dicht bij politieke irrelevantie gekomen? Een blik op het traject van Syriza kan verklaren hoe die uitkomst mogelijk werd. Syriza werd naar een centrale positie op het Griekse politieke toneel gekatapulteerd, niet omdat het een brede basis had binnen de Griekse samenleving – het was een relatief kleine partij – maar vanwege de acute sociale en politieke crisis die in 2012 ontstond. De ‘memoranda’ die werden opgelegd door de beruchte ’trojka’, bestaande uit de Europese Unie, het Internationaal Monetair Fonds en de Europese Centrale Bank – de drie partijen die verantwoordelijk zijn voor het beheer van de reddingsoperaties voor Griekenland en voor Cyprus, Ierland en Portugal – leidden tot harde bezuinigingsmaatregelen die een economische en sociale crisis in Griekenland veroorzaakten.
Het was op dat moment, toen de politieke en electorale verhoudingen van vertegenwoordiging in een versneld tempo instortten, dat Syriza erin slaagde de leegte op te vullen door te suggereren dat het enige alternatief voor het door de trojka gedicteerde economische geweld de vorming van een ‘regering van links’ was.
Dat moment kwam in 2015 toen Syriza de verkiezingen won. Maar ondanks de aanzienlijke electorale steun bleef Syriza een partij met een grote electorale aanhang maar weinig organisatorische aanwezigheid. Ze had nooit de banden met de arbeidersklasse, de lagere middenklasse, de vakbonden en de lokale besturen die Pasok had. Voor de meeste kiezers vertegenwoordigde Syriza een stem, geen ‘organische’ sociale en politieke coalitie. Bovendien heeft Syriza nooit echt een strategie uitgewerkt om de EU het hoofd te bieden. Met name de hardnekkige gehechtheid aan de ‘Europese weg’ betekende dat Syriza nooit een plan had voor een vertrek uit de eurozone. Dat had te maken met het feit dat, ondanks de vaak radicale retoriek van de partij, haar dominante politieke lijn een hervormingsgezinde was met sterke elementen van ‘links Europeanisme’.
Toen de EU de eurozone gebruikte om de Griekse regering onder druk te zetten, kon Syriza, dat niet bereid was om een breuk met Europa te overwegen, dan ook alleen maar capituleren, zelfs nadat het in een referendum in 2015 de steun van een meerderheid had gekregen om het memorandum te verwerpen.
Syriza slaagde er echter wel in om de tweede verkiezingen in 2015 te winnen, ondanks de capitulatie en het feit dat de linkervleugel van de partij zich terugtrok en een nieuwe partij oprichtte met de naam Volkseenheid. Het feit dat Syriza het ‘nee’ van het referendum als een ‘ja’ behandelde en over een derde memorandum onderhandelde, leidde echter alleen maar tot een dieper trauma binnen de sociale klassen en groepen die Syriza aan de macht hielpen. Voor veel mensen ondermijnden de acties van Syriza het vertrouwen dat de partij – en Tsipras persoonlijk – in staat was om stevig achter zijn politieke beloften en toezeggingen te staan.
Neoliberaal
Aan de macht voerde Syriza een volledig neoliberaal programma van bezuinigingen en privatisering door. In bepaalde opzichten bleek het succesvoller dan zijn voorgangers om ervoor te zorgen dat aan de eisen van de trojka werd voldaan. Hoewel Syriza probeerde de schijn op te houden dat het voor de armste lagen van de samenleving zorgde, deed haar programma niets om de armoede te verlichten of de macht van de arbeidersklasse te versterken. Dat creëerde een sterk gevoel van ontgoocheling en teleurstelling bij de Griekse kiezers. Syriza zou de verkiezingen van 2019 verliezen en Nieuwe Democratie opnieuw aan de macht brengen.
De periode van 2019 tot 2023 werd gekenmerkt door het onvermogen van Syriza om serieuze oppositie te voeren tegen Nieuwe Democratie, ondanks de vele problemen met het beleid van Nieuwe Democratie, waaronder het feit dat Griekenland een van de ergste sterftecijfers had tijdens de pandemie. De strategie van Syriza in die periode zou kunnen worden omschreven als een ‘rijpe vrucht’ strategie, volgens welke de ontevredenheid over het regeringsbeleid vanzelf zou leiden tot de terugkeer van Syriza naar de macht.
Tijdens die periode maakte Syriza geen echte evaluatie of zelfkritiek van haar regeringsperiode tussen 2015 en 2019, en stond het niet stil bij de vraag welk politiek programma en welke strategie zouden kunnen wijzen op een alternatief. De regering van Nieuwe Democratie profiteerde van de staatsuitgaven tijdens de pandemie om haar sociale basis te verstevigen en behaalde zo een zeer duidelijke overwinning bij de verkiezingen van 2023 en bleef aan de macht. Syriza verloor ondertussen een aanzienlijk deel van haar stemmen. In 2023 won het slechts 17,83 procent van de stemmen, tegenover 31,53 procent in 2019. Het jaar daarna werd gekenmerkt door een politieke en organisatorische crisis.
Midden in deze crisis besloot Tsipras, tot dan toe de onbetwiste leider van de partij, af te treden en nieuwe verkiezingen voor het leiderschap uit te schrijven. Toen kwam Kasselakis in de race. Hij kwam uit het bedrijfsleven, had een achtergrond in de scheepvaart in de Verenigde Staten en had geen relatie met links. Op een gegeven moment stond hij in de VS zelfs geregistreerd als Republikein.
Kasselakis had geen echt programma en promootte zichzelf volledig via sociale media. Maar hij was ook jong, fotogeniek en gebruikte vrijelijk populistische retoriek. Tegen de tijd dat de leidersverkiezingen werden gehouden, was de basis van Syriza, die elk gevoel voor politieke oriëntatie was kwijtgeraakt, bereid om een volslagen onbekende als Kasselakis te kiezen.
Na de overwinning van Kasselakis in de leidersverkiezingen koos een belangrijk deel van Syriza ervoor om te vertrekken en vormde Nieuw Links, een partij die, ondanks het indrukwekkende aantal ex-ministers binnen haar gelederen, moeite heeft om in opiniepeilingen de drempel van 3 procent voor parlementaire vertegenwoordiging te halen (en er niet in slaagde om een Europees parlementslid verkozen te krijgen in de Europese verkiezingen van 2024). Tsipras zweeg vooral over de interne situatie. In plaats van zich in te laten met de Syriza-politiek, richtte de voormalige leider zijn eigen politieke stichting op en hield hij zich publiekelijk bezig met algemene politieke kwesties zonder betrokken te zijn bij de partijpolitiek. Dat heeft ertoe geleid dat waarnemers speculeren over de vraag of hij een comeback overweegt.
Breuken
Aan de macht verkoos Kasselakis simplistische populistische retoriek boven inhoud. Als manager van de partij promoveerde hij bevriende mensen naar machtsposities binnen het partijapparaat. Hij heeft ook de media van de partij ondermijnd door geen maatregelen te nemen om hun financiering veilig te stellen. Dat heeft geleid tot bijna voortdurende stakingsacties van Syriza-medewerkers, van wie velen vrezen voor hun baan. Bij de Europese verkiezingen in mei 2024 deed Syriza het slecht en won slechts 14,92 procent van de stemmen, een resultaat dat ertoe leidde dat leden klaagden over het leiderschap van Kasselakis en zijn gebrek aan strategie en politieke inhoud.
Als reactie op de tekortkomingen van Kasselakis vormde zich binnen het Centraal Comité een meerderheid tegen zijn leiderschap. Die meerderheid verwijderde Kasselakis niet alleen als partijvoorzitter, maar verbood hem ook deel te nemen aan de verkiezing voor het leiderschap. Hij reageerde hierop door Syriza te dreigen met juridische stappen, wat een crisis veroorzaakte die een hoogtepunt bereikte op het partijcongres.
Na de breuk met Kasselakis ging Syriza verder met het proces om een nieuwe leider te kiezen. De race ging voornamelijk tussen Famellos, die enige tijd de leider was van de parlementaire fractie onder Kasselakis (voordat hij werd vervangen door Nikos Pappas) en Pavlos Polakis, een parlementslid dat populair was bij delen van de partijbasis vanwege zijn harde retoriek. Uiteindelijk werd Famellos verkozen met bijna 50 procent, waarbij Polakis zich gewonnen gaf in naam van de eenheid. Op dit moment probeert Syriza een beeld van eenheid te presenteren, maar het is een veel kleinere partij.
De bronnen van deze crisis liggen volgens mij in de gebeurtenissen van de zomer van 2015, die culmineerden in het referendum over de memoranda van de trojka en de daaropvolgende aanvaarding van de voorwaarden van de trojka. In de nasleep van die gebeurtenissen ontstond er een onherstelbare breuk tussen Syriza en belangrijke delen van de Griekse samenleving, een breuk die nooit werd aangepakt omdat er geen serieuze zelfkritiek en uitleg was, en ook geen andere strategische visie dan een herhaling van een soort hedendaagse ‘centrum-linkse’ politiek. Syriza heeft nooit echt een radicale strategie of positie uitgewerkt en is nooit verder gegaan dan de grenzen van een post-eurocommunistisch reformisme – een visie die de partij niet in staat stelde om een serieus alternatief voor Nieuwe Democratie te bedenken.
De weigering van de partij om een breuk met Europa te overwegen betekende dat Tsipras, zelfs toen Griekenland leed onder de eurozone, niet in staat was om kritiek te leveren op de oorzaak van de crisis. De bestuurlijke ervaring en de beslissing om zich meer te richten op een sociaaldemocratische, ‘centrum-linkse’ positionering maakten de zaken alleen maar erger, terwijl het onvermogen om een echte basis te hebben in bewegingen en lokaal bestuur betekende dat Syriza’s relatie met de arbeidersklasse en andere achtergestelde sociale lagen zich nooit ontwikkelde.
In feite werd de relatie zelfs fragieler, met als gevolg dat die sociale groepen Syriza uiteindelijk in de steek lieten. De neergang van Syriza heeft ook de politieke krachtsverhoudingen naar rechts verschoven. Drie extreemrechtse partijen overschreden de drempel van 3 procent tijdens de Europese verkiezingen van vorig jaar en stuurden hun vertegenwoordigers naar het Europees Parlement.
Gemiste kans
Er zijn veel lessen te leren uit deze ervaring. Simpelweg zeggen dat de hele opeenvolging van gebeurtenissen vanaf het begin vaststond om in een nederlaag te eindigen, is een enorme onderschatting van het politieke potentieel dat in de eerste helft van 2010 in Griekenland is ontketend. De crisis in de eurozone en het massale verzet tegen de trojka wezen echt in de richting van een weg voor links om de macht te veroveren en te gebruiken in het belang van de volksklasse. Maar zonder een strategie om de eurozone te confronteren of ermee te breken, gesteund door de mobilisatie van bewegingen, was er geen links pad voor Griekenland dat niet zou zijn uitgelopen op spectaculaire mislukkingen en politieke tragedies.
Dit artikel stond op Jacobin. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos
