Het leek alleen maar een referendum over de hervorming van de Italiaanse Senaat. Maar ineens is dat referendum van 4 december in Italië een continentale nachtmerrie. Want als premier Matteo Renzi (foto: Renzi, met links Grillo) dat referendum verliest – zoals de peilingen aangeven – kan Italië de volgende zijn om de EU te ontwrichten. Eventueel vlak na de verkiezing van neofascist Norbert Hofer tot president van Oostenrijk. Italië, de fatale vallende dominosteen?
Na de Brexit en de verkiezing van Donald Trump tot VS-president hadden ze het bij de EU in Brussel wel gehad. De mogelijke zege van uiterst-rechts bij de Oostenrijkse presidentsverkiezingen van 2 december kan daar nog een schepje bovenop ben. Maar vooral Italië baart zorgen.
Hervormer
Want wat als Renzi zijn referendum verliest. Peilingen voorspellen een nederlaag – alhoewel, na het Britse referendum, de VS en IJslandse verkiezingen en de Franse primaire van rechts weten we wel wat peilingen waard zijn. Maar wat als ze deze keer de nagel op de kop slaan.
Renzi is nu meer dan duizend dagen premier van Italië en wil de geschiedenis ingaan als een ingrijpende hervormer. Hij heeft alleszins al, tegen de vakbonden en een deel van zijn Democratische Partij in, de arbeidswet veranderd (meer flexibiliteit, makkelijker ontslag). Hij wil ook de politieke instellingen vereenvoudigen, vooral door het Tweekamerstelsel op te doeken.
Kamer minder
Italië heeft nog altijd twee evenwaardige parlementskamers, een Kamer van volksvertegenwoordigers en een Senaat. Renzi stelt voor die Senaat te herleiden tot een soort overlegorgaan met vertegenwoordigers van de regio’s en van de grote steden, terwijl de echte wetgevende bevoegdheden beperkt blijven tot de Kamer.
Dat lijkt veel Italianen redelijk; en als het alleen daarover ging, zou er gemakkelijk een meerderheid worden gevonden. Maar er is een groot verschil in de verkiezing van Kamer en Senaat. Met het huidige kiesstelsel wint de lijst (partij of coalitie) die achter een kandidaat-premier staat en de meeste stemmen haalt, automatisch minstens 55 % van de Kamerzetels, ook al zou dat bijv. met 28% van de stemmen zijn. Voor de Senaat gebeurt de verdeling evenredig per regio. Dat geeft dus een volkomen andere zetelverhouding tussen Kamer en Senaat. Renzi’s DP heeft een ruime meerderheid in de Kamer, maar regeert samen met rechtse groepen om een meerderheid te hebben in de Senaat.
In het huidig systeem is het dus moeilijk voor een partij om alleen te regeren. Met een Senaat zonder echte invloed, wordt dat makkelijker. Daar hebben nogal wat groepen het moeilijk mee. De bond van partizanen, de mannen en vrouwen uit het verzet tegen Mussolini, vinden dat aan de grondwet van 1945 niet mag geraakt worden, dat was een evenwichtig compromis om de democratie te vrijwaren…
Grillo
Een deel van links in de DP staat daar achter, vooral omdat ze vrezen dat het nieuwe éénkamerstelsel met de huidige kieswet de M5S, de Vijfsterrenbeweging van “komiek” Beppe Grillo, aan de macht zal brengen. Want alweer de peilingen: die groep maakt kans om bij vervroegde verkiezingen als eerste uit de bus te komen.
Grillo, de Italiaanse Trump? In Italië hebben ze al een Trump gehad, Silvio Berlusconi die in 1994 in de politiek stapte om onder meer uit de handen van de justitie te blijven en om als premier ook zijn zakenbelangen te verdedigen. Inzake ethiek en vulgariteit moest Berlusconi niet onderdoen voor de president-elect van de VS.
Grillo leidt een partij die zich opwerpt als een beweging van de basisdemocratie via Internet. Intussen is al vele keren aan het licht gekomen hoe een klein cenakel dat Internet manipuleert, zowel intern als naar buiten. De interne democratie is een lachertje, Grillo duldt geen tegenspraak. Vandaar dat al tientallen gekozenen uit M5S zijn gestapt of gezet.
De Vijfsterren is ook niet vies van uiterst-rechts. Er waren zelfs goede contacten met de fascistische Casa Pound in Rome. Netwerken op de ‘sociale media’ die door leden van M5S worden gemanipuleerd, spuien haat tegen immigranten en zingen de lof van Trump. In het EU-parlement zit Grillo in één fractie met Nigel Farage van de Ukip, een goede vriend van Trump.
Over beleid
De rechtse en uiterst-rechtse oppositiepartijen maken van het referendum over de instellingen een referendum over Renzi’s beleid. Forza Italia (of wat er nog van overblijft) van Berlusconi en vooral de Lega Nord willen gewoon Renzi ten val brengen. Matteo Salvini, de duce van de Lega, ziet zich als de geschikte kandidaat-premier van rechts bij vervroegde verkiezingen. Hij krijgt wel wat tegenwind in eigen kamp omdat hij de Nord uit de naam wil verwijderen om er een pan-Italiaanse uiterst-rechtse partij van de maken. Bij sommige stichters ligt dat moeilijk: hun hoofddoel was en blijft de afscheiding van het noorden in een eigen staat.
Om links in de DP te paaien, belooft Renzi de kieswet te zullen aanpassen, maar zonder garanties dat dit inderdaad zal gebeuren. Om kiezers over de streep te trekken is Renzi in het offensief gegaan tegen ‘Brussel’. Op een meeting waren de vlaggen zo geschikt dat die van de EU achter de vele Italiaanse was weggemoffeld. Hij verwijt de EU Italië te strenge begrotingsregels op te leggen en geen rekening te houden met het feit dat Italië dit jaar een zeer grote instroom van migranten en een verwoestende aardbeving had.
Europa
Italië is lang zowat de meest EU-getrouwe lidstaat geweest. Dat is de jongste jaren fel gekeerd, met de Lega Nord die net als de Franse zusterpartij Front National de EU de rug toekeert, terwijl ook Berlusconi eurosceptisch werd en de M5S van Grillo de EU ook al liefst zou opdoeken. Begrijpelijk dat Brussel een crisis in Rome vreest als de pest, want een zege van de Italiaanse Trumpisten zou de EU een genadeslag kunnen geven. Dan hoeven ze in Brussel zelfs niet meer te wachten op een mogelijke zege van Marine Le Pen bij de Franse presidentsverkiezingen van mei 2017.
