Toen Donald Trump de militaire hulp aan Oekraïne even stop zette was het duidelijk. Zonder de Amerikanen zit de Europese defensie vol gaten: intelligentie om troepen te coördineren en drones aan te sturen, luchtverdediging en verdediging tegen raketten, zwaar luchttransport, vliegtuigen in de lucht met brandstof bevoorraden,… het kan allemaal niet zonder de Amerikanen. En toen Trump ook nog eens liet verstaan dat de veiligheidsgarantie van de VS op de helling staat, beseften de Europeanen dat veel van hun militair materiaal afhankelijk is van door de VS gecontroleerde software, wisselstukken en onderhoud. Om het nog niet te hebben over de nucleaire afschrikking.
Europa moet dus herbewapenen, zo heet het. Of dat gaat lukken en zo ja, hoe snel, is nog een open vraag. Maar een aantal stukken van de puzzel worden al gelegd. Als je naar de onderliggende dynamiek kijkt, word je er niet vrolijk van.
De wapenfabrikanten
De Europese militaire industrie is erg verbrokkeld, niet op elkaar afgestemd. Nationale regeringen sturen hun wapenfabrikanten in functie van eigen noden en voorkeuren. Dat moet anders, wordt gezegd: Europees coördineren en fuseren.
Maar wapenfabrieken zijn geen openbare diensten. Regeringen kunnen wapenfabrikanten niet zomaar verplichten samen te werken. Wapenfabrikanten willen winst maken. Of ze dat nu doen door samen te werken met een Europees of een Amerikaans bedrijf maakt hen in principe niet uit. Toch lijkt er beweging in te zitten.
De wapenfabrikanten zijn gevoelig voor politieke druk. Ze maken deel uit van de kapitalistische klasse, en begaan met het lot van hun land, want zonder een staat die achter je staat is het moeilijk zaken doen.
Amerikaanse wapenbedrijven dreigen een groot concurrentievoordeel te verliezen, als de wapens die ze in Europa verkopen niet meer vergezeld gaan van een Amerikaanse veiligheidsgarantie. Als Europese wapenfabrikanten zaken willen doen in Europa moeten hun wapens inzetbaar zijn onafhankelijk van de Amerikanen. Dat zet hen aan het denken. Vooralsnog is een gevolg van het optreden van Trump dat Europese wapenfabrikanten het op de beurzen een stuk beter doen dan hun Amerikaanse concurrenten.
Er bestaat in Europa al een lappendeken van grensoverschrijdende militaire projecten. De Financial Times houdt het allemaal gedetailleerd bij. MBDA dat raketten produceert is in handen van het Britse BAE, het Franse Airbus en het Italiaanse Leonardo. Het werkt aan de SAMP-T, dat een alternatief zou kunnen zijn voor de Amerikaanse Patriot luchtafweerraketten waar veel Europese landen gebruik van maken. Leonardo en het Duitse Rheinmetall werken samen aan een project om een volgende generatie tanks te leveren aan Italië. Leonardo, Airbus en Thales overwegen hun ruimteafdelingen samen te voegen. Er zouden kapers op de kust zijn om de afdeling oorlogsschepen van ThyssenKrupp over te nemen.
Het Franse Eutelsat maakt deel uit van een consortium dat werkt aan IRIS², een project voor satellieten dat voor 60 procent gefinancierd door de EU, en in 2030 operationeel zou moeten zijn. Het is een alternatief voor het Starlink van Elon Musk. Overigens is Eutelsat een stuk kleiner dan Starlink. Een voorbeeld: mocht Italië afzien van Starlink en met Eutelsat in zee gaan dan zou deze verschuiving alleen al de inkomsten van Eutelsat verdubbelen. Er is veel geld nodig om een Europese Starlink te worden. Maar het aankondigen van de Europese wapenplannen zorgde er toch voor dat de aandelen van Eutelsat op de beurs 400 procent in waarde stegen.
Bedrijven nemen ook toeleveranciers over. Het Franse Nexter en het Duitse Krauss-Maffei Wegmann werken samen in KNDS, een producent van landsystemen (tanks, artillerie, bruggen,…). Het Fins-Noorse bedrijf Nammo produceert munitie. De aandelen van allerlei Europese bedrijven die modern militair spul produceren gaan op de beurzen door het dak: Chemring, Eurenco, Saab, Hensoldt, Helsing,… Dodelijke potentie zat!
Het blijft een lappendeken, en lidstaten van de EU gunnen elkaar niet veel. Europese landen hebben hun nationale kampioenen, zoals Rheinmetall in Duitsland en BAE in het Verenigd Koninkrijk. Ook is er aarzeling of grote Europese monopolistische wapenbedrijven de overheid niet met hoge prijzen voor het financieel blok kunnen zetten.
De EU wil dat Europese wapenbedrijven tegen 2030 de helft van Europese overheidsuitgaven voor wapens binnenrijven. Tot voor kort was dat slechts een vijfde. Tussen 2019 en 2023 stonden de VS voor 55 procent van de import in Europa van militaire uitrusting.
ReArm
De Europese Unie kan fusies en gemeenschappelijke projecten tussen Europese wapenfabrikanten in de hand werken door de concurrentieregels in de gemeenschappelijke markt soepel toe te passen. Het helpt ook als je een geldpotje hebt om Europese bedrijven een voorkeursbehandeling te geven.
Commissievoorzitter Ursula von der Leyen heeft met het programma ReArm Europe zo een potje van 150 miljard euro door de Europese Raad gekregen. Dat potje maakt deel uit van de 800 miljard euro extra die de Commissie voorziet voor defensie. Het grootste deel daarvan moet worden opgehoest door de lidstaten, die voor deze uitgaven geen rekening moeten houden met de Europese begrotingsnormen. De lidstaten beslissen zelf of ze voor deze uitgaven de voorkeur geven aan Europese bedrijven. Maar voor het Europese potje van 150 miljard geldt die Europese voorkeur wel.
Die 150 miljard euro wordt door de EU geleend op de financiële markten, en doorgeleend naar lidstaten die dat willen om zo te profiteren van de lage rente die de EU betaalt. Een land als Nederland dat zelf een gunstige creditrating heeft zal hier geen beroep op doen. Het geld uit dit potje mag enkel gaan naar Europese bedrijven.
Een tijdlang was er discussie over welke bedrijven ‘Europees’ zijn: bedrijven in Europese eigendom, of bedrijven die in Europa produceren. Neem MBDA: het is een Europees bedrijf dat werkt aan een alternatief voor de Amerikaanse Patriot rakken (zie hoger), maar bouwt tegelijk een fabriek in Duitsland waar Patriotrakketten geproduceerd zullen worden onder licentie van Raytheon. Dat is fijn voor de Europese economie, maar de VS houden de controle over de inzet van deze Patriots. Uiteindelijk won Frankrijk het pleit tegen Duitsland, en gaan de subsidies enkel naar de productie van wapens waar Europese landen de volledige controle over hebben.
Bedrijven uit landen die een veiligheidsverdrag getekend hebben met Brussel komen ook in aanmerking. Amerikaanse bedrijven vallen zo uit de boot, maar ook die uit het Verenigd Koninkrijk. Met het VK zijn wel gesprekken over een veiligheidsverdrag gaande, maar eerst moeten de Britse en Franse vissers hun ruzie bijleggen…
Elke aanvraag voor geld uit dit potje moet door minstens twee lidstaten gedaan worden, om zo samenwerking te stimuleren. De eerste twaalf maanden mogen lidstaten alleen aanvragen doen, om een en ander snel op gang te krijgen.
Von der Leyen heeft ook voorgesteld dat de EU collectief wapens zou inkopen, en die dan ter beschikking stellen van de lidstaten.
Wapenindustrie zonder leger
Maar met een Europese wapenindustrie heb je nog geen Europees leger. Daar liggen niet echt plannen voor op tafel, en de Europese Unie is hier ook niet bevoegd voor. Wat is het plan? Is de coalition of the willing voor Oekraïne waar Starmer en Macron aan werken een oefening? Is hun suggestie voor een Europese nucleaire afschrikking een voorzet? Denkt men aan een NAVO waar de Amerikanen zich uit terugtrekken? Een autonome Europese poot binnen de NAVO? U mag het zeggen. Gaat het trio Merz-Starmer-Macron het voortouw nemen? Zolang de Europese legers ingebed zijn in de NAVO met de Amerikanen lijkt het allemaal niet erg reëel. En de Amerikanen hebben nog steeds veel Atlantische vrienden in Europa.
Europa zal ook moeite hebben om het nodige kanonnenvlees te vinden. Tussen 1985 en 2020 zakte het aantal militairen in Europa van 3 miljoen naar 1,9 miljoen. Sociale afbraak kan jongeren wel richting het leger sturen, zoals in Amerika.
ReArm Europe lijkt meer op een Europese industriepolitiek, om de Amerikanen tevreden te houden en de eigen economie competitiever te maken, met het fabeltje van de ‘strategische autonomie’ als verpakking. Als de oorlog in Oekraïne stopt zal de politieke druk voor die ‘strategische autonomie’ snel wegzakken.
Het uitbouwen van een Europese wapenindustrie zit ingebed in een bredere industrieel beleid. Nu al zijn er berichten over Duitse toeleveranciers van autobedrijven die overschakelen naar toeleveren aan de wapenindustrie. Het Europees plan om het Europees staal te redden rekent op afzet voor het bouwen van tanks en dergelijke. Het regent ook plannen voor de HiTech. Zoals iemand mij schreef moeten we misschien gaan spreken van het militair-industrieel-intelligentie complex.
Amerika achterna?
Wat betreft het aandeel van de wapenuitgaven in het BBP gaat Europa wel meer op de VS lijken. En ook op andere vlakken.
Overheidsuitgaven alleen kunnen de investeringen in de militaire industrie niet opbrengen. Private investeringen zijn nodig om de bedrijven op te schalen. Daarom wordt gewerkt aan een Europese kapitaalmarkt met diepe zakken. Ongeveer 11,6 biljoen euro, een derde van de totale private rijkdom in de EU, ligt te ‘slapen’ in banken of als cash: Europeanen nemen liever geen risico op de beurs. Dat moet veranderen: belastingvoordelen voor aandelen, een Europese toezichthouder niet alleen voor banken maak ook voor vermogensbeheerders en durfinvesteerders, eenvormige regels… Een andere mogelijkheid is schuldpapieren op rekeningen van banken te verpakken en op de financiële markten te brengen. Allemaal zoals in Amerika, waar durfkapitalisten de toon zetten. Alleen crypto ontbreek nog in het Europese verhaal. Maar wat niet is kan komen. Omdat het allemaal te traag gaat heeft Spanje al het initiatief genomen om met een coalition of the willing alvast met een aantal grote landen de kapitaalmarkten een te maken.
De overheidsschuld gaat exploderen. Het lossen van de schuldenrem in Duitsland zou tot 1 biljoen euro vrijmaken. Macron heeft ondanks de grote Franse overheidsschuld toch 1,5 miljard euro gevonden voor een nieuwe luchtmachtbasis, die de nucleaire afschrikking moet versterken. Ook de EU zelf gaat nu schulden maken. Hoe wil men de rekeningen rond krijgen? Hoopt men door het scheppen van een markt voor eurobonds, obligaties in euro’s, geld te kunnen ‘bijdrukken’ dat dan gaat slapen in reservefondsen van andere landen? Zoals de dollar? Op zijn Amerikaans?
Of wordt de rekening later gepresenteerd? Daar ziet het wel naar uit. De uitzondering dat militaire uitgaven niet meetellen voor Europese begrotingsregels geldt maar voor vier jaar: daarna moeten de rekeningen recht getrokken worden. Ook het Duitse plan is op dezelfde leest geschoeid: geen schuldenrem meer voor militaire uitgaven, maar de rest van het budget blijft opgesloten in het harnas van de grondwettelijke schuldenrem. Het is niet moeilijk te raden hoe een en ander weer in evenwicht gaat gebracht worden: kijk naar het aandeel van de sociale uitgaven in het Amerikaanse BBP.
Poetin in Brussel?
Gans dit beleid wordt geschraagd door de idee dat we iets moeten doen, anders staat Poetin morgen in Brussel.
Als je denkt dat de oorlog in Oekraïne een proxy-oorlog is tussen het Westen en Rusland-China, dan is die vrees terecht: van het een komt het ander. Maar zover rijkt de ambitie van Poetin natuurlijk niet: hij wil de baas zijn in zijn eigen achtertuin, en mondiaal serieus genomen worden. Hij wordt gedreven door een Russisch nationalisme, en beroept zich op de erfenis van de Tsaren en Stalin (Lenin slaat hij over, waarvoor dank).
Als de oorlog in Oekraïne stopt staat Poetin misschien nog eens in Brussel, aan de zijde van von der Leyen, om een nieuw gascontract te tekenen. Maar dat zal Europa niet afhouden om haar militaire industrie op de vijzelen, om zelf een geopolitieke speler te blijven. Met of zonder Amerika, maar wel naar het evenbeeld van de grote broer.
