Het rechtspopulistisch Forum voor Democratie (FvD) van Thierry Baudet heeft de verkiezingen afgelopen woensdag voor de Provinciale Staten (de provincies) in Nederland gewonnen. Dat heeft onmiddellijk landelijke gevolgen, omdat de Provinciale Staten vervolgens de Eerste Kamer samenstellen. Na de verkiezingen van woensdag heeft het zittende kabinet in de Eerste Kamer geen meerderheid meer, en dat is belangrijk, want wetsvoorstellen moeten ook door de Eerste Kamer worden goedgekeurd.
De uitslag
Alle stemmen zijn op het ogenblik van schrijven nog niet geteld. Wel staat vast dat de opkomst ditmaal een stuk hoger lag dan de vorige keer: van 47,8 % naar 56 %. De verwachte zetelverdeling in de volgende Eerste Kamer geeft een beeld van de verschuivingen. De Eerste Kamer telt 75 zetels.
Het Forum voor Democratie wordt meteen de grootste partij, van 0 naar 13 zetels. Dat is behoorlijk spectaculair, als je bedenkt dat Thierry Baudet pas in 2016 ten tijde van het Oekraïnereferendum begonnen is zichzelf op de politieke kaart te zetten. Als je troost zoekt in het verlies van de PVV (Partij voor de Vrijheid), van 9 naar 5 zetels, dan blijft toch de vaststelling dat het rechtspopulistisch totaal verdubbelt, van 9 naar 18 zetels.
De media besteden vooral aandacht aan het feit dat nu ook de liberale VVD (Volkspartij voor Vrijheid en Democratie) van premier Marc Rutte geen stand lijkt te houden tegen het rechtspopulistische geweld. De VVD zakt van 13 naar 12 zetels, en slaagt er tegen de verwachtingen in dus niet in de grootste partij te blijven.
Verder in het zogenaamde centrum haalt het christendemocratische CDA (Christen-Democratich Appèl) het slechtste resultaat ooit (van 12 naar 9 zetels). De andere grote regeringspartij D66 levert eveneens sterk in (van 10 naar 6 zetels).
De sociaaldemocratische PvdA (Partij van de Arbeid), nochtans in de oppositie, herstelt niet van vorige electorale klappen (nog een zetel kwijt, van 8 naar 7). Aan de linkerzijde is GroenLinks de relatieve winnaar (van 4 naar 9 zetels), en ook de Partij voor de Dieren stijgt (van 2 naar 3 zetels). De SP (Socialistische Partij) lijkt daarentegen niet in staat de negatieve electorale spiraal te keren (van 9 naar 4 zetels).
Verklaringen…
Het rechtspopulistisch succes van verleden woensdag is in Nederland natuurlijk niet helemaal nieuw (Pim Fortuyn, weet je nog…), en in Europa niet echt uitzonderlijk. Toch speelden enkele bijzondere factoren.
De schietpartij in een tram in Utrecht met drie doden als gevolg, vlak voor de verkiezingen, lijkt geen grote rol te hebben gespeeld. De racistische en xenofobe stemmen had uiterst-rechts al eerder binnen.
De klimaatdiscussie speelde daarentegen wel een belangrijke rol. In de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2017 was het klimaat niet echt een thema. Eenmaal geïnstalleerd groeide het klimaat echter uit tot een belangrijk project van het kabinet Rutte III, ook al omdat dit nodig was om de regeringsdeelname van D66 (Politieke Partij Democraten 66) in dit ‘groenste kabinet ooit’ te rechtvaardigen. Maar al snel ging het er op lijken dat de kosten voor de klimaatplannen onderaan de maatschappelijke ladder terecht kwamen. Het hek was helemaal van de dam toen het kabinet geblunderd bleek te hebben bij de doorrekening van de energiekosten voor huishoudens: eerste werd stug volgehouden dat het allemaal wel meeviel, maar in februari moest het kabinet bekennen dat het een rekenfout gemaakt had, en dat de energierekening voor huishoudens in 2019 gemiddeld met 334 euro zou stijgen. Het gezwalp over de inhoud van de klimaatplannen zelf maakte het allemaal niet geloofwaardiger.
Voor een partij als de SP is het dan moeilijk vol te houden dat ingrijpende maatregelen nodig zijn voor het klimaat, maar dat de kosten moeten gelegd worden waar de verantwoordelijkheid ligt. Dan heeft een klimaatontkenner als Thierry Baudet het makkelijker door het allemaal af te doen als ‘klimaatgekkigheid’: opeenvolgende blunders en koerswijzigingen van het kabinet lijken hem gelijk te geven.
Aan de andere kant van het politieke spectrum scoort GroenLinks dan weer als de partij die ‘kost wat kost’ het klimaat prioriteit wil geven.
Baudet
Uit eerste analyses blijkt dat Baudet scoort in alle lagen van de bevolking en over gans Nederland, daar waar de PVV van Geert Wilders vooral aan de rand van Nederland scoorde en bij de ontevreden en angstige witte man. Tegen Geert Wilders keert zich dat hij niet echt nieuw meer is, saai steeds hetzelfde riedeltje lijkt af te draaien, in het verleden gedoogsteun heeft gegeven aan een kabinet, en zijn PVV een onemanshow is, geen beweging. Toch zijn ook de kiezers van Forum voor Democratie vooral mannen, eerder lager opgeleid en eerder iets ouder. Zij lezen vooral De Telegraaf en het Financieel Dagblad. De campagne van Baudet tegen de ‘klimaatgekkigheid’ lijkt in de laatste rechte lijn nog veel kiezers van de PVV naar het FvD te hebben overgehaald. Wilders bleef te veel steken in verouderde thema’s.
Baudet is niet saai. Hij slaagt er in zichzelf te verkopen als een cultureel ontwikkeld persoon, hij speelt piano, hij vertelt regelmatig nawijsbare onzin maar heeft toch het aura van een verlicht denker, hij is wat apart in zijn taalgebruik en beelden, flamboyant. Dat doet denken aan Pim Fortuyn, of Bart de Wever in zijn slimste mens optreden. Met andere woorden: rond het racistisch reactionair snoepje zit een vrolijk glinsterend papiertje dat het slikken makkelijker maakt. Wie wil proeven kan met de zoekmachine op zoek naar de overwinningsspeech van Baudet.
Dilemma voor Rutte
Het kabinet heeft geen meerderheid meer in de Eerste Kamer. Nieuwe verkiezingen zijn uitgesloten, want alle coalitiepartijen krijgen dan klappen. Dus moet het kabinet uitkijken naar steun in de Eerste Kamer. Op rechts heeft alleen Forum voor Democratie voldoende zetels om het kabinet daar aan een meerderheid te helpen. Maar dan moet Rutte zijn klimaatplannen laten varen, en dat is niet alleen voor het klimaat (tot daar aan toe) maar ook voor regeringspartij D66 de doodsteek. Dat kan dus niet, al heeft Rutte wel al de hand uitgestoken naar Baudet, en heeft Baudet op zijn beurt aangegeven dat hij wel wat voelt voor meebesturen op provinciaal vlak.
Wil hij zijn klimaatplannen, en dus de coalitie, redden, dan kan Rutte op links steun zoeken, bij GroenLinks. Maar dat zou wel eens moeilijk kunnen liggen voor de eigen VVD, die het electorale verlies volledig op het conto van het klimaatbeleid schrijft. Het is ook uitkijken hoe GroenLinks het speelt: zij hebben al laten horen het klimaat belangrijk genoeg te vinden om in overleg te gaan, maar Jesse Klaver zal ook wel proberen het leiderschap op links niet prijs te geven.
Verder is het afwachten welke besluiten de PvdA trekt uit het feit dat de oppositie vooralsnog niet loont. Misschien wordt daar wel gehoopt dat GroenLinks zich aan de gesprekken met het kabinet de vingers verbrandt.
De SP lijkt voorlopig uitgeteld. “Het waren niet onze verkiezingen”, zo wordt (weer) gezegd. Daarmee wordt bedoeld dat de thema’s waar de SP op focust (sociale rechtvaardigheid, tegen doorgedraaide marktwerking,…) in deze verkiezingen niet centraal stonden, tenzij misschien onrechtstreeks via het klimaatdebat. De vraag is of dit snel gaat veranderen. Migratie, vluchtelingen en grenzen spelen al jaren een hoofdrol in zowat alle verkiezingen in Europa. In de wereld van 2019 heb je daar blijkbaar een sterk verhaal over nodig, en dat heeft de SP niet echt. Ook is de SP geen partij meer die met rode tomaten gooit, eerder een partij van potentiële bestuurders. Of hiermee de negatieve electorale spiraal voldoende verklaard is, is echter niet zeker.
Wel is zeker dat een stevige ruk naar rechts van het politieke klimaat in Nederland vrij waarschijnlijk is. Links lijkt niet klaar om daar effectief op te antwoorden. Dat is jammer, want aan brede mobilisaties, gaande van de pensioenen tot het klimaat, is er de laatste tijd in Nederland geen gebrek.
