Welk spreekwoord kan je gebruiken om een boek te omschrijven waarvan de inhoud ontegensprekelijk in de persoonlijke interessesfeer ligt én dat ook nog eens goed geschreven is? Indien het over een favoriet gerecht zou gaan dat dan bovendien ook nog eens goed is klaargemaakt zou ik kunnen schrijven: ‘Om duimen en vingers bij af te likken’.
Vanaf de proloog word je vlot meegesleurd in het boek. We bevinden ons in Parijs en de 78-jarige extreemrechtse historicus Dominique Venner staat op het punt zichzelf te doden. Plaats van gebeuren: de Notre-Dame. Het is mei 2013. Zijn beweegreden is dat hij het ‘ingeslapen’ Westen duidelijk wil maken dat hij niet akkoord gaat met het net in Frankrijk gelegaliseerde homohuwelijk.
Auteur Marijn Kruk, net als Venner historicus én bovendien politiek filosoof, woont op dat moment in Parijs en vraagt zich af hoe hij Venners dood moet duiden. Dominique Venner maakte zich zorgen over het dalende geboortecijfer bij de autochtonen en vreest voor wat hij ‘de vervanging van de Franse en Europese bevolkingen’ noemt. Kruk besluit op reis te gaan. Hij doet dat om beter te begrijpen hoe het gekomen is dat Europa zich sinds enkele jaren in de greep van een illiberale contrarevolutie bevindt.
Scruton
Hoe komt het dat figuren zoals Viktor Orban, Geert Wilders, Thierry Baudet, Derk-Jan Eppink, Renaud Camus, enz. het gemunt hebben op het links-liberalisme dat voortkomt uit 1968? In de onderzoekende tocht die hij onderneemt ligt de absolute sterkte van zijn boek. Hij blijft niet op zijn stoel zitten, maar trekt erop uit naar een aantal Europese landen en neemt zijn lezer mee. Met in zijn bagage zijn ervaring als Nederlandse correspondent in Istanbul én met de indrukken die hij opdeed tijdens talrijke reportagereizen als journalist. Zijn verkenning brengt hem eerst in Boedapest. Hij brengt verslag uit van ‘het grotere politieke project’ waar reactionairen naar streven. Kruk gaat te rade bij sociologen en politicologen maar contacteert in de eerste plaats de protagonisten zélf, gaat met hen praten, probeert te achterhalen wat hen drijft. Hij ontleedt de finesses en brengt de nuances voor het voetlicht. Hij stelt gericht vragen aan de spelers en luistert naar hun antwoorden.
Voorafgaandelijk aan zijn queeste brengt de auteur eerst de later tot prominent uitgegroeide conservatieve denker Richard Scruton (1944-2020) voor het voetlicht. De Brit bevond zich tijdens de meidagen van 1968 namelijk in Parijs, en de daar voor het eerst in zijn leven opborrelende politieke woede bracht hem op de barricades, maar wel degelijk aan de andere kant ervan. Kort daarna voelde hij zich aangesproken door het politieke concept van de Brits-Ierse politicus Edmond Burke (1729-1797). “Deugdzaamheid en gehoorzaamheid verhinderen dat samenlevingen uiteenvallen door het stof en poeder van de individualiteit.”
Scruton kon er zich in vinden en op het eind van zijn leven werd hij voor zijn conservatieve missiewerk bewonderd door Viktor Orban die speciaal naar Londen reisde om hem te eren met ‘het lidmaatschap van de orde van verdienste’. In Boedapest zijn er zelfs ‘Scruton-cafés’, ontmoetingsplaatsen voor de plaatselijke conservatieve intelligentsia. En het is vooral daar in Boedapest dat Marijn Kruk de inzichten verwerft van wat er speelt. De uitgave verduidelijkt veel, geeft zowel inzicht als overzicht. Normaal zit je immers ‘midden in de geschiedenis’ waardoor je dat overzicht mist. Kruk laat je daarentegen vanuit een soort van vogelperspectief zien wat er sluimert. Het volledige plaatje wordt duidelijk. Van de Brexit in Engeland tot het Fratelli d’Italia van Meloni, van Frankrijk dat naar uiterst rechts opschuift tot het nochtans veilige en welvarende Oostenrijk met Haider en Kurz. En niet te vergeten, het oerconservatieve PiS in Polen. Maar het is vooral het in 1989 beginnende verhaal van de langzaam maar zekere opkomst van Viktor Orban dat in deze uitgave als schoolvoorbeeld van het ontstaan van nationaal populistische bewegingen dient: het gestage naar zijn hand zetten van de instellingen in Hongarije op slinkse wijze, en dat dat zich misschien ook langzamerhand manifesteert in heel Europa.
Schimmen
In de meeste landen “zijn de traditionele partijen inmiddels gereduceerd tot schimmen van de machtsbastions die ze ooit waren. Waar je ook kijkt, steeds is ongeveer een kwart van de stemmen voor radicaal-rechts.” Politicologen die het fenomeen bestuderen geven aan dat Hongarije de vaandeldrager is van een ideologische beweging die in het hele Westen politici en intellectuelen mobiliseert. Kenmerkend is hun “groeiende afkeer tegen het gevestigde links-liberale establishment” en een toenemende omhelzing van conservatieve en nationalistische waarden. De opleving van autoritarisme en illiberalisme is trouwens wereldwijd aan de gang, denk maar aan de bestorming van het Capitool in 2021 en de leugens die door Trump verspreid worden. In Israël kwamen sedert 2022 de scheiding der machten onder druk toen de rechts-radicale regering van Netanyahu het Hooggerechtshof probeerde kort te wieken.
Kruk wijdt een apart hoofdstuk aan ‘Het kanteljaar 2015’. Dat jaar was het jaar van ‘Soumission’ van Michel Houellebecq, van Charlie Hebdo, de Bataclan, de razendsnelle opkomst van IS, de vluchtelingencrisis en het ‘Wir schaffen das’ van Merkel. Het is een heel boeiend hoofdstuk, de auteur maakte de ‘belevenissen’ mee van op de eerste rij, hij woonde immers in Parijs. Verder was hij als journalist aanwezig “in vrijwel alle theaters waar het nieuws dat jaar werd gemaakt.” Hij beschouwt de gebeurtenissen van 2015 als de katalysator voor de politieke doorbraak van radicaal-rechts.
Zijn boek eindigt in Boedapest waar hij een bezoek brengt aan een Scrutoncafé. Het antwoord op zijn vraag aan vier aanwezige studenten én aan de barista of ze weten wie Scruton was en wat hij deed moeten ze allen schuldig blijven. “De veertjes in het schuim van de cappuccino moeten in kunstigheid niet onderdoen voor de koffietentjes in Amsterdam en het interieur ziet eruit alsof het overal in de wereld zou kunnen zijn.” Marijn Kruk besluit eruit dat het ambitieus is te streven naar een terugkeer van de traditie en het klassieke gezin, de natiestaat, het christendom enz. Weg dus van de seculiere, individualistische op consumptie gerichte samenleving.
Geen tegenhouden aan?
Maar hoe realistisch is het, vraagt hij zich af? Hij citeert de 19e-eeuwse politicus François Guizot, die stelde dat wanneer eenmaal veranderde maatschappelijke feiten geworteld zijn, er geen andere keus is dan je erbij neer te leggen. De westerse samenleving is nu eenmaal veranderd, traditionele opvattingen over natie, religie, het gezin en vaderlijke autoriteit hebben nu eenmaal aan gezag ingeboet. “Ook in het Hongarije van Viktor Orban zal het uiteindelijk niet anders gaan.” Illiberale contrarevolutionairen zullen realisten moeten worden en de moderniteit accepteren.
Historicus Beatrice De Graaf schrijft in haar blurb dat “het welhaast literair verslag” van Marijn Kruk “onverwacht hoopvol stemt.” Marijn Kruk houdt niettemin toch een slag om de arm: de veranderde maatschappij is een feit “Maar de liberale democratie met haar machtenscheiding, haar politieke pluraliteit en haar persvrijheid is dat niet. Politieke vrijheid is iets wat je steeds opnieuw moet bevechten en bewaken.” Deze uitgave maakt dat duidelijk en verdient om massaal gelezen te worden. Voor wie de actualiteit volgt zijn veel feiten uit dit boek gekend maar de geïnteresseerde lezer krijgt het verhaal achter het verhaal voorgeschoteld door een auteur die het terrein zelf ging verkennen en achter de coulissen kon kijken. Er staan bovendien een aantal zinnen in om over na te denken. Klopt het wat beweerd wordt? En heeft ‘de tegenpartij’ niet eveneens argumenten om in overweging te nemen?
Dominique Venner wou met zijn daad het volgens hem ingedutte Westen wakker wekken. Maar had zijn zelfdoding enig nut wetende dat maatschappelijke veranderingen niet tegen te houden zijn? Evengoed kan je diezelfde vraag stellen over de daad van Marijn Kruk om dit boek te schrijven en bijgevolg hetzelfde antwoord geven, dus ook hier dezelfde bedenking maken die Guizot ons al meegaf. Echter, veel meer dan waarschijnlijk is het nut van deze uitgave veel groter dan het nut van het besluit van Venner om zich naar de Notre-Dame te begeven.
- Auteur Marijn Kruk
- Categorie Non-fictie
- Uitgeverij Prometheus, 2024
- ISBN 978 90 446 5694 7
