Kanttekeningen bij Russische agressie tegen Oekraïne (2)
We moeten met de westerse sancties tegen Rusland zorg dragen de Russische bevolking niet te hard te treffen, maar wel de kopstukken van Poetins regime, zeker de oligarchen. Daarover lijkt althans de publieke opinie het eens. Zijn die oligarchen nu ‘onze’ grote vijanden? Het Westen heeft hen nochtans van bij het begin, 30 jaar geleden, een flink handje toegestoken en heeft nadien de rode loper voor hen en hun fortuinen uitgerold. Nu wordt dat zedig onder het tapijt geveegd.
Schoktherapie
Oligarchen, dat is een kapitalist van een bijzonder type, ontstaan uit de implosie van het Sovjetsysteem. Dat systeem was hard gaan kraken in de jaren 1980. In overlevingsdrang gaf de Sovjetbureaucratie de leiding aan hervormer Michail Gorbatsjov in de hoop het systeem te redden, maar diens hervormingen verhaastten de neergang nog.
Met die hervormingen kon zich een groep ontwikkelen die dezelfde droom had als de meeste bureaucraten: kapitalist worden, of althans even rijk als de kapitalisten. Veel bureaucraten wilden meer dan alleen maar de privileges verbonden aan hun functie, of aan die van familie.
Vooral bij de Komsomol, de ‘communistische jeugd’, waren er zonen en (zelden) dochters van bureaucraten die gebruik maakten van het ouderlijk netwerk om zaken te beginnen, zoals buitenlandse handel. Ze stonden daarmee in de startblokken toen in 1991 niet alleen de Sovjet-Unie, maar ook het systeem implodeerde. Hoe gebruik te maken van de nieuwe mogelijkheden?
President Boris Jeltsin en zijn premier Jegor Gaidar verwelkomden de westerse ‘raadgevers’ van IMF, Wereldbank en andere met open armen. Een schoktherapie, zegden Jeffrey Sachs en compagnie die elders ook al ultra-neoliberale raad hadden verstrekt. Die schoktherapie kwam zeer hard aan voor de economie en het grootste deel van de bevolking van de Russische Federatie: de prijzen van de meeste producten werden ‘geliberaliseerd’ waarop die de pan uitrezen en het spaargeld van de burgers in rook opging.
Dat gebeurde niet alleen daar, o.m. in Oekraïne gebeurde hetzelfde. In Rusland duurde het meer dan 20 jaar eer het bnp van 1989 weer werd bereikt. De schok had onder meer tot gevolg dat de levensverwachting voor mannen tot 58 jaar zakte, vooral ten gevolge van hart- en vaatziekten. Dat had dan weer te maken met het wegvallen van de sociale zekerheden uit het Sovjetsysteem. En met de nieuwe armoede.
Plundering
Die armoede ging gepaard met nieuwe, gigantische, rijkdom. Op 1 juli 1992 decreteerde de regering een eerste golf massale privatiseringen, georganiseerd door Anatoli Tsjoebaïs, minister van Privatiseringen die zowat volmacht kreeg om de uitverkoop sector per sector te organiseren. Elke burger kreeg een voucher die in theorie een aandeel van 10.000 roebel in een staatsbedrijf vertegenwoordigde.
De meeste burgers hadden geen idee wat ze daar in een periode van torenhoge prijsstijgingen moesten mee aanvangen en deden die al snel van de hand aan groepen ‘opkopers’. Die kregen zo tegen spotprijzen 110.000 bedrijven en bedrijfjes in handen.
Een tweede maatregel was nog ingrijpender. De staat inde nauwelijks een kwart van de belastingen – “belastingen zijn bij ons een abstract begrip” verklaarde minister Tsjoebais, de lieveling van de financiële markten die nauw samenwerkte met financier Vladimir Potanin, vandaag een van de invloedrijkste oligarchen.
De staat ging grootscheeps lenen bij de banken van de nieuwe oligarchen, met als borg een aandeel in overheidsbedrijven. De staat kon de lening natuurlijk niet afbetalen, en zo werden deze nieuwe rijken op slag eigenaars van grote bedrijven, en dus schatrijk. De Orthodoxe clerus werd niet vergeten, die kreeg ook haar deel. En niet te vergeten de bloeiende maffiagroepen die in de jaren 1980 al groot waren geworden en die vaak verstrengeld waren met de oligarchie. Er was, en is, niet altijd een duidelijke grens te trekken tussen de ‘gewone’ economie en de georganiseerde misdaad.
De westerse leiders vonden die ontwikkelingen fantastisch. De ganse wereld kapitalistisch en democratisch. Ze juichten president Jeltsin wel toe toen hij zijn eigen parlement – dat hem gekozen had – met zwaar geschut deed bestoken t(er vielen meer dan 100 doden). Toen Jeltsin er in de peilingen voor de presidentsverkiezingen heel slecht voorstond, en de communist Zjoeganov kon winnen, stuurde VS-president Bill Clinton zijn propagandateam en geld. Jelstin won dan toch, het Westen had een plunderregime gered. Het liet Rusland toe tot de Raad van Europa terwijl Jeltsin volop Grozny en de rest van Tsjetsjenië aan het bombarderen was. Terwijl hij en zijn familie, geholpen door oligarch Boris Berezovsky, zich volop aan het verrijken waren – het “Kremlingate, een web van corruptie en roof. Vladimir Poetin zou Jeltsin in 1999 helpen aan de justitie te ontkomen.
Poetin
Toen Jeltsin eind vorige eeuw de macht overdroeg aan Poetin, zorgde die ervoor dat Jeltrsin en zijn bende nooit zouden kunnen vervolgd worden. Veel Russen herademden toen wel, Jeltsin had Rusland beroofd en te schande gemaakt. Poetin maakte in hun ogen een einde aan de chaos en de vernedering, Rusland telde weer mee in de wereld.
Aan de oligarchen raakte Poetin niet. Toch niet aan hun rijkdommen. Hij riep ze in 2003 wel samen in het Kremlin om hen de les te spellen: verrijk u grenzeloos, maar hou u niet bezig met politiek of diplomatie. Een van hen, Michail Chodorkovsky, oud-lid van de Komsomol, had het zo niet begrepen, hij wou een eigen groep in het parlement en had zijn eigen netwerk in het Westen, vooral in de VS. In 2000 had hij enkele Amerikanen opgenomen in de raad van bestuur van zijn oliefirma Joekos en ontwikkelde los van het Kremlin projecten voor directe olieleveringen aan de VS.
Op 19 februari 2003 durfde hij het op een vergadering van Poetin met de oligarchen aan te klagen over corruptie in de oliewereld (die zijn belangen had geschaad). Hij werd later dat jaar opgepakt wegens o.m. belastingfraude en tot 9 jaar opsluiting veroordeeld, zijn zakenimperium werd uitgekleed en opgeslokt door de staat en andere oligarchen. Eind 2013 werd hij vrijgelaten en verliet hij Rusland.
Chodorkovsky was niet de enige die in het Westen royaal werd onthaald. Auteur Alexander Solzjenitsyn, dissident in de Sovjettijd en nadien dissident gebleven, beschreef wat in de jaren 1990 in de ex-Sovjet-Unie was gebeurd als “de grootste plundering van de 20ste eeuw”, samengaande met een van de grootste kapitaalvluchten van die eeuw. Want het grootste deel van de buit vluchtte naar veiliger oorden.
Zeker na de lotgevallen van Chodorkovsky vonden veel oligarchen dat banken en vastgoed in Zwitserland, Londen en enkele andere fiscale paradijzen meer veiligheid boden dan Rusland. Daar is tot vandaag nog geen duidelijkheid over de bescherming van privé eigendommen, ook oligarchen blijven onderworpen aan de willekeur van de politieke machthebbers.
Geen goede patriotten
Die politieke hebben intussen onder Poetin ook hun deel van de buit binnengehaald. Met Poetin kwamen nieuwe clans hun deel opnemen, de ‘siloviki’, de ‘securocraten’ die net als Poetin uit de geheime diensten KGB en opvolger FSB komen. Met Poetin zijn de privatiseringen wel verder gegaan, maar er werden terreinen afgebakend die in overheidshanden moeten blijven en bron zijn van nieuwe rijkdommen.
Die nieuwkomers zoeken ook zoveel mogelijk een veiliger onderkomen buiten Rusland. Bij voorbeeld in 2014 was er een kapitaalvlucht van 128 miljard dollar. Poetin heeft zopas de wet verlengd die amnestie voorziet voor de oligarchen die hun kapitaal terugbrengen, maar zo patriottisch zijn de meesten nu ook niet.
Velen hebben zelfs twee of meer nationaliteiten. Onder meer enkele landen van de EU – Cyprus, Malta… – zijn er gul met het verkopen van hun nationaliteit aan rijke Russen die voldoende deponeren en investeren. Die en andere landen als Frankrijk, Spanje, Italië en zeker het Verenigd Koninkrijk hebben geen enkele beperking opgelegd aan de koopdrang van die oligarchen die voor hun kroost de Zwitserse en Engelse scholen verkiezen boven de Russische. Alweer geen goede patriotten.
Om de veiligheid van hun kapitaal beter te verzekeren, kochten velen zich ook in in de politiek van het gastland. Vooral de Britse Conservatieve Partij is daar goed bij gevaren. Ze kreeg de voorbije twee jaar minstens 2 miljoen pond van die kant. Premier Boris Johnson is zelf dikbevriend met de superrijke Evgeni Lebedev van een siloviki-clan, eigenaar van de conservatieve krant Evening Standard.Dankzij Johnson draagt hij de titel Lord Baron Lebedev of Hampton and Siberia…
Gul
Het Westen sanctioneert de oligarchen? Londen doet mee, maar langzaam, zodat ze tijd hebben te ontsnappen…Sinds 2015 hebben minstens 200 Russische oligarchen een zogenaamd “gouden visum” gekregen waarmee ze ongehinderd kunnen in- en uitreizen. Veel van die oligarchen zijn gulle filantropen. Zoals Vladimir Potanin,een van de eerste oligarchen en eigenaar van Norilsk Nickel, die veel geeft aan het Rode Kruis.
Ze hebben ook hooggeplaatste persoonlijke vrienden elders. Zoals in Italië met Silvio Berlusconi (EVP), in Frankrijk oud-president Nicolas Sarkozy. In veel van die landen, ook Spanje, hebben oligarchen het oog laten vallen op de meest riante kastelen en villa’s en steken ze met hun jachten de ogen uit in de luxejachthavens.
Op de westerse kunstmarkt koestert men de elite van de Russische oligarchie. Onder hen Boris Rotenberg, jeugdvriend van Poetin die op die markt grijs geld komt witwassen. Roman Abramovitsj, die club Chelsea snel van de hand doet, heeft belegd in werk van Francis Bacon. Een van de grote kunsthuizen, Phillips, is trouwens eigendom van de Russische luxeketen Mercury, Een andere goede klant is Petr Aven, zeer nauw bevriend met Poetin.
Gewicht in dollar
De president verzamelt al die lieden regelmatig rond zich, ook al om ze in het oog te houden. Want van sommigen is het patriottisme toch twijfelachtig. De dag dat de oorlog tegen Oekraïne begon, ontbood hij de Russische Unie van industriëlen en ondernemers, een 40-tal oligarchen (allemaal mannen), in het Kremlin, samen honderden miljarden dollar. Gennadi Timtsjenko, o.m. gas, zou rond 22 miljard dollar gewicht hebben. Timtsjenko werd in 2013 ridder van het Franse “Légion d’honneur” omdat hij Total aan aandelen bij het Russische gasbedrijf Novatek had geholpen.
Hij is minder rijk dan Alexei Mordatsjov, staal en beleggingen, 29 miljard dollar, Potanin (27 miljard) en Vagit Alekperov (25 miljard). In het gezelschap ook Alexei Miller, de baas van Gazprom, en Igor Setsjyn van petroleumreus Rosneft.
Dat is het kruim van de oligarchie die er gekomen is met enthousiaste westerse steun. De oligarchen waren met hun vluchtkapitaal, hun giften, hun kooplust meer dan welkom in het hart van het Westen, in zijn chique buurten en zijn fiscale paradijzen. Voor sommigen is het deze dagen moei;lijk kiezen tussen hun Poetin-patriottisme en hun belangen bij de westerse vrienden.
(Een gelijkaardig verhaal van oligarchen die de rijkdommen plunderden, speelde zich af in Oekraïne).
Volgende kanttekening: de geschiedenis herdenken
Zie ook: