Wie in het verborgene leeft, hoopt op rust. Maar zolang de natiestaten bestaan is dat vergeefse hoop. Er zijn landen die het geprobeerd hebben, Finland voorop. Daartoe gedwongen zelfs. In het verdrag met Moskou van 6 april 1948, dat omfloerst “Overeenkomst van Vriendschap, Samenwerking en Wederzijdse Bijstand” heette, werd bepaald hoe Finland zich moest gedragen als verplicht neutrale staat die uit het vaarwater van de grootmachten zou blijven. De facto leefde het uit de hand van Moskou. Het onthield zich van het wederopbouw na WO II (het Marshallplan) en weerde elke militaire toenadering tot het Westen. Integendeel, het moest instemmen met hulp als het tot een Duitse (of Amerikaanse) inval zou komen en zo nodig een beroep doen op Sovjettroepen. Maar het land behield wel zijn democratische structuur.
Pragmatisch
Dat bleek al toen bij de eerste vrije verkiezingen na de oorlog de communistische SKD-partij (in 1930 buiten de wet gesteld) als grootste uit de bus kwam. President Juho Paasikivi verzachtte in 1946 de confrontatiepolitiek van zijn voorganger, maarschalk Mannerheim die met succes de onafhankelijkheid redde in de Winteroorlog – weliswaar met verlies van grondgebied – en de aansluitende Vervolgoorlog (1941-1944) in samenwerking met de nazi’s.
Beide politici hadden een anticommunistisch verleden uit de Finse burgeroorlog van 1918-1919 (een jaar na de onafhankelijkheid), maar een andere tactiek: Paasikivi koos voor een pragmatische houding. Die zou de terughoudendheid van Finland bepalen tijdens de Koude Oorlog (1948-1992), en de historische rivaliteit tussen Zweden en Rusland in evenwicht houden.
Paasikivi – en zijn opvolger Uhro Kekkonen (1956-1981) – begreep maar al te goed waarom hij zich gedeisd moest houden. Finland had op het einde van WO II nog wel de Duitse troepen bevochten en verjaagd, maar de lange samenwerking met nazi-Duitsland en de herovering van verloren gebied uit de Winteroorlog lag bijzonder slecht bij Stalin. Het land kende oorlogstribunalen en werd veroordeeld tot reusachtige schadevergoedingen aan Rusland, tot 2 % van het BBP. Dat werd in natura betaald, wat de ontwikkeling van de houtindustrie en de scheepsbouw later zeer ten goede kwam.
Maar Paasikivi stond ook onder sterke druk door geruchten over een linkse staatsgreep in 1948, net het jaar waarin de communisten een staatsgreep pleegden in Tsjechoslowakije, en het stelsel van satellietstaatjes van Moskou vorm had aangenomen. Van de weeromstuit verloor de SKD de verkiezingen, en zouden de communisten in geen enkele regering meer opgenomen worden tot 1966. Niettemin ging de zelfcensuur ongeremd voort (The Economist, 11 februari 2022), de Finnen onderdrukten verbeten hun verzet. Kekkonen zou stilaan de blik meer naar het Westen wenden, toen de Europese Economische Gemeenschap snel de vruchten plukte van haar onderlinge samenwerking en marktvergroting. Finland sloot in 1972 zijn eerste handelsverdrag af met wat de EU zou worden. Terzijde: het werd ook waarnemer bij de Moskougeleide Comecon in 1973.
Vredesdividend
Finland hamerde intussen op zijn vredesdividend, pleitte voor een kernvrij Scandinavië, zette in op elektronica en milieubeheer, en wierp zich, net als Zwitserland, op als een vrijhaven voor diplomatieke onderhandelingen. Het beste bewijs leverde de pas overleden (16 oktober) oudpresident Martti Ahtisaari (ik ben hem nog tegengekomen in zijn geliefde sauna, redelijk in overgewicht) , die terecht de Nobelprijs voor de Vrede (2008) kreeg voor zijn bemiddelingen in Afrika, Joegoslavië, Noord-Ierland, Indonesië en het Midden-Oosten.
De toetreding tot de EU, samen met het ook al “geneutraliseerde” Oostenrijk, in 1995 was het sluitstuk van oostelijke inmenging, hoewel het land steeds afhankelijker werd van Russische energie. Ik herinner me nog hoe toenmalig regeringsleider Esko Aho van centrumrechts (KESK) altijd bereikbaar was voor een interview in Helsinki of Brussel in de jaren dat hij de toetreding met volle overtuiging voorbereidde (1991-1995).
Nochtans waren het crisisjaren. Toch kon hij door handig maneuvreren de belangrijke, wantrouwige boerenbevolking overtuigen om het project voluit te steunen, zelfs met een strakke besparingspolitiek. Later, toen de Baltische Staten zich losmaakten van Moskou (1991), zag je nog de vruchten van zijn werk. Toen ik landde in Tallinn, geen maand na de onafhankelijkheid, viel me op hoe alle tankstations al door het Finse Nesté Oy waren overgenomen én bevoorraad. Hoe kort daarna iedereen met een Nokia rondliep en zelfs de regering zijn vergaderingen digitaal van thuis uit deed, Finse technologie.
Unie
Finland integreerde zich snel én methodisch in de Unie, met zelfdiscipline (zeer ten ongerieve van Griekenland, bij voorbeeld, tijdens de bankencrisis) en overgave. Dat het land nu als spil fungeert in de open breuk tussen Moskou en Brussel is geen verrassing. Oekraine was de trigger, de spanning loopt zo hoog op dat Finland zijn consulaat in Sint-Petersburg gewoon sloot op 1 oktober. Eerder dit najaar waren negen Russische diplomaten uitgewezen. Al sinds Ahtisaari dacht Finland over toetreding tot de NAVO. De oorlog in Oekraïne maakte steeds duidelijker dat de grenzen van de EU en de NAVO sterk onder druk komen.
Toetreding tot het Defensiegenootschap was dan ook “proactive risk management”, zoals Henri Vanhalen, raadgever van de sinds 20 juni 2023 regerende, conservatieve NCP, het omschreef. En ex-premier Alexander Stubb (2014-2015) zei onomwonden: “Bedankt Poetin, eindelijk zijn we in de NAVO” (Business Insider, 4 april 2023).
Die stap legde een reeks hedendaagse problemen bloot: de grensbewaking en het nieuw nationalisme in de EU; de nieuwe implikaties van de migratie; de rol van de NAVO zelf; de scenario’s van Russische afdreiging; de energiepolitiek.
In omgekeerde volgorde. De energiepolitiek van de EU is een wankel instrument, dat op termijn de Unie wel spreiding, vernieuwing en minder vervuiling kan opleveren. Maar of de boycot van Russisch gas en olie een geslaagde politieke zet was, staat te bezien. De wil om het tij te keren is er wel. De Russisch-Finse bouw van een Rosatom-kerncentrale aan de Westkust is afgelast sinds de inval in Oekraïne. Rusland wordt verantwoordelijk gehouden voor een groot lek in de onderzeese gaspijpleiding van Finland naar Estland begin oktober; en andere sabotage gebeurt verdoken: zo zou Moskou protesten financieren tegen de Finse interesse voor gaswinning uit schalie.
‘Komplotten’
De Russische dreiging leidt tot wilde komplotverhalen. Het meest vergezochte is een inval op de Åland-eilanden in de Botnische Golf, zoals in de Noorse tv-reeks Okkupert. Die eilandengroep werd, na de Britse overwinning op de Russen in 1854 (er liggen nog indrukwekkende ruïnes van de platgeschoten vestingen in Bomarsund), bij het Verdrag van Parijs (1856) dat de Krimoorlog beëindigde, gedemilitariseerd. Met een korte onderbreking in de Groote Oorlog bleef dat zo tot 1921. Finland gaf Åland verregaande zelfstandigheid, zoals onderwijs en openbaar bestuur in het Zweeds, vrijstelling van dienstplicht, internationaal erkende neutraliteit, en verbod op legeraanwezigheid. Dat blijft ook zo nu Finland in april toetrad tot de NAVO. Ijzervreters vrezen natuurlijk dat de eilanden met Gotland volledige controle over de Oostzee kunnen geven (Der Spiegel, 6 juli 2023). Moskou heeft in 1940 wel een consulaat mogen openen in Mariehamn om bewapening te kunnen verhinderen. Alleen zijn het nu de Russische duikboten die al lang de wateren onveilig maken.
De Westerse bondgenoten hebben ook de handen vol met de grensverdediging van de weke hals in Europa. Al jaren patrouilleren gevechtsvliegtuigen langs de grenzen van het Balticum en Skandinavië. De beurt is op dit ogenblik aan Frankrijk en België. Niet zonder geregelde incidenten bij vaak bewuste schendingen van het luchtruim. Nog op 6 december jl. betrapten Belgische F16’s uit Kaliningrad opgestegen gevechtsvliegtuigen van Rusland die alle boordcommunicatie boven de Baltische kusten weigerden. Frontex, Europa’s grensbewaking, wordt mee ingeschakeld en stuurt 50 grenswachten. Maar er zijn geniepiger inbreuken. Herhaaldelijk (zoals op 8 april vorig jaar) legde een cyberaanval de diensten van defensie en buitenlands beleid plat.
Tenslotte komen er maatregelen tegen de georganiseerde uitdrijving van vluchtelingen uit Afrika en het Midden-Oosten. Opgezet door Moskou. Van lieverlede heeft Finland alle acht bestaande grensposten afgesloten, als laatste de meest noordelijke bij Raja-Jooseppi in Lapland. “Onaanvaardbare beïnvloeding om ons te verzwakken”, liet premier Petteri Orop zich ontvallen. “Vooral dan in de sociale zekerheid”, voegde de Moscow Times (20 november 2023) eraan toe. Alleen goederenverkeer mag nog door.
Niet alleen Finland schiet in een kramp. Ook alle andere landen die grenzen aan Rusland zijn begonnen met de bouw van afsluitingen langs de grens, zowel aan de exclave Kaliningrad (Polen, Litouwen) als aan Rusland en Wit-Rusland (Polen, alle Baltische staten, Finland). De grens is immers uitgebreid voor de NAVO van 196 km (noordertip Noorwegen) over 428 km toen Polen toetrad en 1.233 km na opname van het Balticum tot nu 2.563 km met Finland erbij. Met het nare gevolg dat ingeweken Russen (net als in Narva, Estland) hun familie over de grens niet meer kunnen bezoeken, en de klachten over discriminatie toenemen.
Dat de Finse socialist Antti Lindtman nu voorstelt om bij elke grensinbreuk 100.000 euro te storten voor Oekraine, is tekenend. Het officieel gelukkigste land ter wereld fronst de wenkbrauwen. En niet alleen voor de PISA-uitslag of de hoge zelfmoordcijfers. Het gaat om de nachtmerries van de Winteroorlog.
