Daan Van Brusselen is een medische duizendpoot. Hij is kinderarts-infectioloog bij de Antwerpse GZA-ziekenhuizen en docent tropische pediatrie aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde. Sinds 2015 ging hij als Arts Zonder Grenzen op missie naar Ecuador, Pakistan, de Balkan, Haïti, Nigeria, Sierra Leone en de Democratische Republiek Congo. Op dit ogenblik coacht hij in dat laatste land artsen en verpleegkundigen in het ziekenhuis van Masisi (Noord-Kivu). Op vrijdag 17 februari 2023 behaalde hij aan de universiteit van Gent zijn doctoraat in de Gezondheidswetenschappen. De titel van zijn doctoraat luidt ‘De impact van milieuvervuiling op de gezondheid van kinderen in Noord en Zuid – een focus op lucht- en metaalverontreiniging in Antwerpen (België) en Lubumbashi (DR Congo)’. De aanzet van zijn doctoraat was de Ringlandstudie over de gezondheidseffecten van een mogelijke overkapping van de Ring. Stefaan Vermeulen van Ringland interviewde Daan Van Brusselen.
‘Enkele goede vrienden waren op 20 maart 2014 aanwezig op de startdag van Ringland, een colloquium in de Singel. Toen ze me daarover vertelden, was ik meteen geboeid door het idee van de volledige overkapping van de Ring, maar eveneens door de samenwerking tussen stedenbouwkundigen, architecten en mensen met verschillende achtergronden in financiën en andere wetenschappen. Als arts ligt een gezonde stad me uiteraard nauw aan het hart. Ik vroeg me meteen ook af wat de impact van zo’n overkapping zou kunnen zijn op de volksgezondheid.
Gezondheidsstudie Ringland
Samen met enkele collega’s zoals Ben Nemery van de KULeuven en Wouter Arrazola de Oñate, directeur van de Vlaamse Vereniging Respiratoire Gezondheidszorg (VRGT), schreef ik twee maanden later een opiniestuk in de krant. Daarin stelden we onder andere vast dat milieuvervuiling in Vlaanderen verantwoordelijk is voor 8 procent van de ziektelast, waarvan driekwart door het verkeer veroorzaakte luchtvervuiling. Economische studies zoals die van het ‘European Environment Agency’ toonden aan dat de directe en indirecte gezondheidskosten van luchtvervuiling voor België kunnen oplopen tot 5 miljard euro per jaar. De grootste luchtvervuilers in België blijken verkeer en transport. Door luchtvervuiling vermindert de gemiddelde levensverwachting in ons land met 13 maanden. Daarnaast is ook geluid erg schadelijk voor de gezondheid, met klachten zoals slaapverstoring, hart- en vaatziekten, leerstoornissen, enzovoort. De door de Wereldgezondheidsorganisatie en EU voorgeschreven aanvaardbare geluidsniveaus voor stedelingen worden in Antwerpen nergens binnen de kilometer van de Ring gehaald. Geluidschermen zijn binnen de stad géén aanvaardbare oplossing. Ze dempen het geluid onvoldoende en verspreiden fijn stof mogelijk nog verder de stad in.
Dit artikel rinkelde als een alarmbel en werd breed opgepikt. Toen ik diezelfde week aanwezig was op de mensenketting van Ringland op de Konijnenwei, ontmoette ik er professor huisartsengeneeskunde en volksgezondheid Dirk Avonts. Hij vroeg me of ik niet geïnteresseerd was om – onder zijn begeleiding – een ‘health impact assessment’ (HIA) van een mogelijke overkapping te doen. Gezien ik op dat moment tussen twee missies met Artsen Zonder Grenzen in zat, had ik hier tijd voor. Een jaar later toonde onze gezondheidsstudie aan dat we 21 overlijdens per jaar zouden kunnen vermijden moest de Antwerpse Ring volledig overkapt worden. Ook konden we aantonen dat kinderen in 415 scholen in de eerste 1.500 meter rond de Ring een significante verbetering van hun longfunctie-ontwikkeling zouden hebben. Qua gezondheidsimpact kon dat tellen.
Onderzoek in Congo
Professor Nemery (KUL), die gespecialiseerd is in de gezondheidsimpact van milieuvervuiling, was in die tijd al onderzoek aan het doen in Congo. Hij vroeg me om mee te werken aan een studie in Lubumbashi over de mogelijke rol van metaalvervuiling bij het ontstaan van geboorteafwijkingen. We konden inderdaad aantonen dat vaders die daar in de mijnbouw werkten meer kinderen hadden met aangeboren afwijkingen. Bij die kinderen vonden we meer mangaan en zink in hun navelstrengbloed en in het placenta-weefsel van de moeder. Een interessante kanttekening hierbij is dat het kobalt dat daar gemijnd wordt, vandaag vooral gebruikt wordt voor elektrische wagens, die nu soms als de oplossing voor luchtvervuiling worden gezien. Maar de productie van autobatterijen blijkt dus ook een bron van lijden voor mensen in het Zuiden.
Samen met de Ringlandstudie vormde dit onderzoek de basis voor mijn doctoraat, onder begeleiding van prof. Dirk Avonts, prof. Koen Van Herck, prof. Dirk De Bacquer (UGent) en prof. Ben Nemery (KULeuven). Tegelijkertijd werkte ik ook samen met ingenieurs van VITO, Dr. Wouter Arrazola van de VRGT en natuurlijk ook met Peter Vermeulen, de bezieler van Ringland. Hij zag er wel wat in om die verandering van luchtkwaliteit in kaart te laten brengen. Om eerlijk te zijn: mijn familie en vrienden vroegen zich regelmatig af wat ik me nu weer op de hals gehaald had. Een doctoraat schrijven zonder financiering. Want ik deed het allemaal tussen missies met Artsen Zonder Grenzen en klinisch werk in België in.
Het onderzoek dat we deden voor Ringland kreeg veel respons. In december 2015 werden we – als één van de 1.200 inzendingen – uitgenodigd op de wereldlongconferentie in Kaapstad om de Ringlandstudie voor te stellen. Onderzoekers van de London School of Hygiene and Tropical Medicine noemden ons onderzoek ‘baanbrekend’. Daarover waren we natuurlijk in onze nopjes. Nadat het onderzoek in 2016 gepubliceerd was, werden Dirk Avonts en ik ook gevraagd om als lid van een stuurgroep van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (VAZG) mee te schrijven aan een rapport met de titel ‘Een methodiek voor gezondheidseffectrapportage van grote verkeersdragende structuren’. Een van de gevolgen daarvan is dat de gezondheidseffecten van grote infrastructuurprojecten vandaag moeten gemeten worden in een zone tot 1.500 meter. Vroeger was dat slechts tot 500 meter, maar daar wonen meestal veel minder mensen dan in de iets ruimere omgeving. De gezondheidsimpact in de zone 500 -1.500 meter weegt echter zwaar door, net door die hogere bevolkingsdichtheid. Een ander gevolg van onze studie is dat de gezondheidsimpact ook specifiek moet gemeten worden voor kinderen. Zij zijn immers erg kwetsbaar voor luchtverontreiniging.
De impact van de overkapping
Inmiddels zijn we 8 jaar verder en is het eerste deel van de overkapping van de Antwerpse Ring in uitvoering. De realiteit vandaag is echter dat de Noordelijke Ring voor slechts 2/3de overkapt wordt, o.a. om redenen van tunnelveiligheid, en dat er nog geen plannen, laat staan garanties, zijn voor een volledige overkapping van de Zuidelijke Ring. De intendant oppert zelfs dat die overkapping niet overal nodig is, omdat er bijvoorbeeld aan de Spaghettiknoop op het Zuid weinig mensen wonen. Als wetenschapper kan ik echter duidelijk zeggen dat de gezondheidseffecten sowieso minder groot zullen zijn als er slechts bepaalde stukken overkapt worden en er grote tunnelmonden zijn.
Gelukkig voorziet Lantis momenteel nog een extra studie, naar bijkomende maatregelen rond lucht en geluid. Naar ik verneem krijgt de universiteit Antwerpen daarbij carte blanche om te zoeken naar innovatieve ontwerpmatige, technologische of zelfs biologische maatregelen om de mogelijks negatieve impact van verkeer in de ruime omgeving rond de R1 te milderen. Dat de werf als proeftuin gebruikt wordt en zo nodig proefopstellingen gefinancierd worden, doet het beste verhopen. Dat de overkapping van de Noordelijke Ring inmiddels deels gerealiseerd wordt, valt uiteraard toe te juichen, maar het feit dat de bevolking er over het algemeen socio-economisch zwakker staat en ook een hoger risico op gezondheidsproblemen met zich meedraagt, is natuurlijk reden te meer om ook daar nog meer te overkappen.
Als ‘health advocate’ wil ik er dan ook graag aan toevoegen dat we moeten blijven streven naar een zo volledig mogelijke overkapping, zowel vanuit het oogpunt gezondheid als op vlak van leefbaarheid. Peter vertelde me onlangs dat in Maastricht, waar de Ring sinds 2017 overkapt is, in de aanpalende wijken een daling van het huisartsenbezoek blijkt plaats te vinden. Dat lijkt me zeer interessant om verder te onderzoeken. Het zou extra onderlijnen dat de overkapping een échte investering is in volksgezondheid.
Meer groen
Naast het verschil in luchtkwaliteit en een drastische vermindering van de geluidsoverlast, zou de Antwerpenaar ook absoluut gebaat zijn bij meer groene ruimte. Wie bijvoorbeeld meer dan 300 meter van een park woont, heeft 30 procent meer kans op een hartinfarct. Ook voor mentaal herstel is contact met groene ruimte essentieel. Stedenbouwkundigen hanteren daarom steeds vaker de ‘3-30-300’ regel: je moet 3 bomen kunnen zien uit je raam, de straat moet voor 30 procent een bladerdak hebben, en je moet binnen de 300 meter van een groene ruimte van minstens 1 hectare wonen. Die extra groene ruimte kan in Antwerpen gecreëerd worden op het dak van de Ring. Met het oog op de verbetering van de volksgezondheid zijn ook de voorstellen om de luchthaven van Deurne te vervangen door een groot park helemaal top.
(Deze blog verscheen eerder op https://www.ringland.be/blog/dokter-daan-van-brusselen-blijven-streven-naar-volledige-overkapping)
