Om een weg in Bolivia

Bolivia is, zelfs met Zuid-Amerikaanse normen, eerder een groot land. Ongeveer een miljoen vierkante kilometers voor tien miljoen inwoners is niet niks. De meeste Bolivianen zijn intussen stedelingen geworden en wonen in La Paz, El Alto, Santa Cruz de la Sierra, Cochabamba of Oruro. Het wegennet is niet erg uitgebreid en vaak moeilijk bereikbaar. Bolivia heeft de trieste eer de gevaarlijkste weg ter wereld te hebben tussen La Paz en Coroïco in de Yungas. De verbinding over land tussen het westen, de hoge Andes, en de subtropische gebieden in het oosten van het land, is zeer slecht. Dat is een van de redenen waarom de regering-Morales een snelweg wil aanleggen om de departementen Cochabamba en Bení met elkaar te verbinden. Maar er is meer. Het gaat niet alleen over een binnenlandse verbindingsweg. Op 16 december 2007 tekenden Morales, Bachelet en Lula – beide laatsten waren toen president respectievelijk van Chili en Brazilië – in La Paz een overeenkomst voor de infrastructuurwerken van een ‘interoceanische corredor’. Brazilië en Chili zouden daarin elk 254 miljoen dollar investeren en Bolivia het leeuwenaandeel met 415 miljoen dollar en daar moet nog eens 10 miljoen dollar aan toegevoegd worden voor de aanleg van een spoorweg. Die internationale component komt minder in beeld, maar is zeker niet onbelangrijk.

Op 3 juni van dit jaar werden de werken officieel aangevat. Het gaat over de aanleg van een geasfalteerde weg van 306 km tussen Villa Tunari in het departement Cochabamba tot San Ignacio de Moxos in het departement Bení. Het traject is opgedeeld in drie delen. Vooral het middengedeelte van 177 km dat van Isinuta tot Monte Grande del Apere gaat, ligt onder vuur.

Dat is namelijk het stuk dat door het inheemse territorium en natuurpark Isiboro Sécure loopt, dat in Bolivia met de afkorting Tipnis (Territorio Indígena Parque Nacional Isiboro-Sécure) wordt aangeduid. De gevolgen voor de flora en fauna in het Tipnis-gebied, en de verschillende inheemse volkeren die er leven (chimanes, yuracarés y moxeño), zouden volgens verschillende studies, drastisch zijn. Het gaat over een belangrijk natuurgebied van ongeveer 12.000 km² dat sinds 1990 van een dubbel statuut geniet : als beschermd natuurgebied en als inheems territorium of TCO (Territorio Comunitario de Origen). Het was door een historische mars in dat jaar dat de laaglandindianen van Bolivia die rechten hebben kunnen afdwingen. De overkoepelende inheemse organisatie CIDOB, waar 34 inheemse volkeren bij aangesloten zijn, is op 15 augustus aan een protestmars naar La Paz begonnen. Een groot aantal betogers kwam te voet of per kano afgezakt naar Trinidad voor de 600 km lange mars naar La Paz, die ze in dertig dagen willen afwerken. Ze volgen dezelfde route als in 1990. Naast de ‘oudstrijders’ van toen is er nu ook een nieuwe generatie aanwezig. Dat hebben de organisatoren willen benadrukken door de marcha ‘Anahí Dignidad Lider’ te noemen. Dat is de naam van een man van 21 jaar die nu meestapt en die in 1990 tijdens de vorige mars is geboren. Evo Morales was er toen ook bij. Deze keer stapt hij niet mee, maar staat hij aan de andere kant.

Deze achtste inheemse mars wordt ook ondersteund door talrijke milieuorganisaties en sociale bewegingen, die vinden dat hun inheemse president een ‘dubbel aangezicht’ heeft. In het buitenland is hij de grote pleitbezorger voor Pachamama en de inheemse volkeren, maar in eigen land maakt hij er een potje van. Volgens hen zullen de megaprojecten van de regering, zoals deze weg, in de eerste plaats ten goede komen aan multinationals en de grote ondernemers. De betogers stellen niet tegen de snelweg te zijn, maar eisen een alternatieve route, die hun gebied niet doorkruist. Bovendien eisen ze dat het recht op inspraak nageleefd wordt. In artikel 352 van de nieuwe grondwet staat dat de inheemse volkeren recht op inspraak hebben ook voor wat hun grondgebied betreft. In die zin kan de Tipnis-story ook beschouwd worden als eerste nationale mobilisatie om serieuze inspraak af te dwingen. De Boliviaanse wegenadministratie (ABC) beweert dat er voor het eerste en derde deel van de weg samenspraak is geweest met de bevolking van de streek. Er zou alleen nog een akkoord ontbreken met de inheemsen van het middenstuk. Maar daarover gaat het juist. De Tipnis situeert zich voornamelijk in dat middenstuk. De marcheerders eisen een onderhoud met de president, maar deze heeft laten weten ‘dat hij geen tijd heeft’ en heeft er enkele van zijn ministers op afgestuurd. Vanuit de regering is tot nu toe weinig gehoor gegeven aan de eisen van de betogers. Afgelopen week beschuldigde Evo Morales ze er nog van alleen op geld uit te zijn en de ontwikkeling van Bolivia te blokkeren. Even daarvoor deed Morales nog een oproep naar zijn achterban van cocaleros, cocakwekers, om zoveel mogelijk verliefd te worden op inheemse Yuracaré vrouwen, want…dan zou de weg die door het inheems gebied van het nationaal park Isiboro Securé loopt misschien op minder weerstanden stuiten. De reactie van een aantal vrouwenbewegingen kwam prompt: zij eisten dat de president zich en public zou verontschuldigen voor zijn ‘machistisch en misogeen’gedrag.

Evo Morales was echter niet onder de indruk en antwoordde zeer combattief: ‘Of de inheemsen het nu graag hebben of niet wij zullen die weg aanleggen en we zullen daarmee klaar zijn voor het einde van mijn legislatuur.’Wordt die onverzettelijkheid ingegeven door politieke overwegingen van binnenlandse aard of/en door de aangegane internationale verbintenis?

Morales ziet ineens ook een aantal buitenlandse vijanden. De ngo-wereld krijgt er flink van langs. Volgens hem worden de leiders van de inheemsen gemanipuleerd en op de achtergrond, achter heel wat ngo’s, zouden de Verenigde Staten aanwezig zijn. Vooral de USAID (United States Acency International Development) wordt geviseerd. Het zou wel eens best kunnen dat deze organisatie als ze de kans schoon ziet, niet zal aarzelen om de regering-Morales in diskrediet te brengen. ‘Het gaat in deze niet om de verdediging van Pachamama maar om een verdediging van het kapitalisme. Het is een samenzwering tegen Bolivia,’ zegt de president. Ook de inheemsen zelf krijgen een fikse veeg uit de pan. ‘De houding van sommige inheemsen is buiten alle proporties, zoals bijvoorbeeld het boycotten van de olie-exploitatie in Tarija. Als die productie wordt stopgezet dan kunnen wij het schoolgeld van de kinderen, de pensioenen van de ouderen, maar ook de financiële ondersteuning van gemeenten en universiteiten niet langer financieren.’

Minister van Openbare Werken Wálter Delgadillo zegt daarover: ‘Sommige inheemsen verzetten zich inderdaad tegen die weg, maar er zijn ook vele stedelingen en sociale organisaties die het project ondersteunen en dat komt onvoldoende uit de verf in de media.’ Hij verwijst naar landbouwers, boeren, veehouders, ondernemers en transportbedrijven, maar ook naar vakbonden uit Cochabamba en Bení die zich hebben uitgesproken voor de weg en voor het depolitiseren van het debat. De zes federaties van cocaleros, maar ook nog andere organisaties, voornamelijk uit de regio van Cochabamba, hebben zich in de afgelopen weken uitdrukkelijk achter het aanleggen van de weg Villa Tunari-San Ignacio geschaard. Syndicaten van San Ignacio de Moxos die aanleunen bij de MAS zijn ook pro omdat zij menen dat daardoor de integratie en ontwikkeling van Bení beter op gang zal kunnen komen. ‘Het is voor ons van groot belang dat de strategisch betekenis van deze weg onderkend wordt,’ zegt minister Carlos Romero, die door Morales in de vuurlijn wordt geplaatst. Jammer genoeg voor hem wijzen de neuzen niet allemaal in dezelfde richting. Naast de inheemsen zijn er ook onderzoekers, milieu-activisten en brede sectoren van de middenklasse die het aanleggen verwerpen omdat hij toch maar alleen in het voordeel zou zijn van rijke Boliviaanse, Chileense en Brazilaanse ondernemers en… van cocaleros van de MAS, die volgens hen de nieuwe rijken van het land aan het worden zijn. Het gaat dus niet alleen om een deel van de inheemse beweging, maar ook om een deel van de stedelingen die achter het Tipnis- protest staan. De cocaleros hebben al gedreigd om een tegenmars te organiseren.

Deze botsingen beperken zich niet tot de vervuiling van grond en water, maar hebben ook te maken met het bezit van en recht op die grond en dat water. Dat is nu ook weer met de weg in de Tipnis aan de orde. Sinds de nieuwe grondwet van kracht is, zijn investeerders verplicht hun plannen aan een raadgeving te onderwerpen, zowel van de autoriteiten van de mijnsector als – en vooral – van die van de gemeenschappen die in het betreffende territorium wonen. De mijnsector vreest dat de verschillende interpretaties van de wet de economische vooruitgang van het land in het gedrang brengt. De inheemsen vrezen dan weer dat zij aan hun lot overgelaten worden, want ook de regering-Morales denkt vaak in termen van ‘economische vooruitgang’.

Niet iedereen wil en kan dit discours begrijpen. In de schaarse, maar inhoudelijk rijkgevulde boekhandels van La Paz kan men politieke werken vinden met drie soorten kritiek die Linera en Morales over zich heen krijgen. Er is ten eerste de kritiek van rechtse intellectuelen die vanuit hun neoliberale denken de regering-Morales afwijzen. De invloed van deze richting is op dit ogenblik, zowel politiek als intellectueel, eerder gering. Daarnaast zijn er intellectuelen die een grote (te grote?) loyaliteit aan de dag leggen en die afkomstig zijn uit kringen van cocaleros, inheemsen en fellow travellers die zoals de Cubanen Luis Báez en Pedro de la Hoz boeken schrijven met een hagiografisch randje aan. De derde en grootste groep van publicaties splitst zich op in twee richtingen. Er zijn ook nog steeds hardleerse trotskisten, die analyses blijven maken waarin ‘voorhoede’ en ‘revolutie’ nog steeds sleutelwoorden zijn. Deze studies worden gretig gelezen in onderwijskringen waar trotskistische ideeën aanwezig blijven. Het grootste aantal publicaties is echter afkomstig van kritische links-inheemse denkers in de kataristische traditie die zich afzetten tegen Linera en zijn marxistische analyses. Voor hen is de erfenis van Tupac Katari veel belangrijker.

Bolivia is een wereld in het klein: je struikelt er over alle grote maatschappelijke problemen van vandaag. Het schijnbaar onverzoenlijke verzoenbaar maken. Hoe doe je dat? Het nieuwe institutionalisme dat in Bolivia, en ook in Ecuador, wordt uitgetest, probeert dat. De uitdaging is niet om van een ‘te kort’ naar een ‘te veel’ over te schakelen, maar om maat te houden. Dat heeft de westerse mens niet goed begrepen, vindt Ton Lemaire in De val van Prometheus zeer terecht. Prometheus stal het vuur van de goden en schonk het aan de mensen. Volgens de Griekse mythologie waren de goden furieus. Ze ketenden hem vast aan een rots en bevalen een adelaar iedere dag zijn snelgroeiende lever weg te vreten.

Het boek van Lemaire is een ecologisch-filosofische poging om een winst-en verliesrekening op te maken van de moderne tijd en dan voornamelijk van de Verlichting. Lemaire maakt een duidelijk onderscheid tussen ‘vooruitgang’ en ‘progressisme’. Wanneer aan het begrip ‘vooruitgang’ een bijna metafysische dimensie wordt toegekend – vooruitgang als een kernbegrip van een nieuwe geschiedenisopvatting die de geleidelijke verlichting van de menselijke geest en een toenemende natuurbeheersing als historische wetmatigheid claimt – dan is Lemaire niet meer mee en spreekt hij over een ‘progressisme’.

Het neoliberalisme, maar ook het marxisme hellen over naar ‘progressisme’. Produceren waartoe? Gewoon maar om te produceren (en winst te maken)? Puur economische overwegingen leiden tot zelfvernietiging wanneer er geen ethisch project aan de basis ligt. Dat wisten de oude Grieken al. Het streven naar het goede leven (‘eudamonia’) lag bij hen voor.

In die zoektocht naar het ‘goede leven’ moet ook de verbondenheid met de natuur centraal staan.(1)

In de Andes leeft geen Prometheus. Dat kan ook niet. De verbondenheid met Pachamama is er te groot. Als je het gevoel hebt deel uit te maken van een groter geheel zonder de pretentie te hebben die veelheid te willen omvatten dan kun je geen Prometheus zijn. In het Westen kent men dat gevoel niet of amper. Daarom staat de lever van dat deel van de wereld ook op springen. Een grondige transitie is noodzakelijk. Sommigen spreken liever van een ‘revolutie. In de Andes noemt men het een Pachacutic: een drastische ommekeer. De hiërarchie van de levenssferen moet worden veranderd. Eerst moet er een democratische politieke besluitvorming ontstaan rond een aantal ethische uitgangspunten en in functie daarvan dient het economische leven georganiseerd te worden. Niet andersom. (2)

Het klinkt weinig marxistisch en sommigen zullen het zelf ronduit naïef noemen, maar dat is wat op dit ogenblik in Bolivia, en ook in Ecuador, geprobeerd wordt. In Bolivia zoekt de MAS-regering naar evenwicht tussen ‘vooruitgang’ via meer productiviteit zonder in progressisme te vervallen én het respect voor Pachamama. Wat door critici vaak als dubbelzinnigheid wordt beschouwd in het optreden van de regering-Morales is allicht eigen aan de positie van een regeringspolitiek die het materiële en het spirituele, het economische en het ethische, zeg maar het schijnbaar onverzoenlijke toch met elkaar wil verzoenen. Vanuit die optiek wordt ook het klassieke links-rechts schema duchtig door elkaar gegooid. Er wordt in Bolivia aan een nieuwe grammatica van links gewerkt waarin behoorlijk wat inheemse inspiratie, maar ook heel wat ongenuanceerd radicalisme aanwezig is.

(Uitpers nr. 134, 13^de jg., september 2011)

(1) Er komen ongeveer 8,7 miljoen verschillende soorten dieren, planten, schimmels bacteriën en andere levensvormen voor op aarde. Dat blijkt uit een nieuwe wetenschappelijke schatting. Van 99 procent van die soorten, die samen het leven op aarde mogelijk maken, weten we bijna niets, behalve dat massa’s ervan in snel tempo uitsterven.

(2) Zie ook de lezing op 28 april 2011 van de Belgische publicist Marc Vandepitte tijdens een conferentie te Rome, georganiseerd door de ‘Rosa Luxemburg Stichting Brussel’ waarin hij de contouren schetst van een ander economisch model.