De warmste week is van start gegaan. Tegen eenzaamheid. Een goed idee, hoewel ik een vermoeden heb dat niet alle ‘eenzame’ mensen er iets aan zullen hebben. Want eens te meer spat de liefdadigheid er langs alle kanten uit. Alsof het mag met kerstmis, alsof dan niet moet nagedacht worden over wat eenzaamheid precies is en wie er onder lijdt. En wat je er aan kan doen.
Even kijken naar de vele (276) projecten en je ziet meteen wat voor vooroordelen er leven in de maatschappij. Eenzame mensen zijn kwetsbare, zo niet uitsluitend arme mensen. Het zijn oudjes, mensen waarvan de vriendenkring vooral op het kerkhof te vinden is. Ik zag niets wat wees op een zoektocht naar eenzaamheid bij welgestelde mensen, hoewel het best mogelijk is dat de eenzaamheid daar het grootst is. Ik zag niets over vrouwen in huishoudens waar ze aan hun lot worden overgelaten, tussen zuipende mannen en drugsverslaafde kinderen.
Wat ik denk: de warmste week is er vooral voor mensen die willen geven, die goed willen doen, die kerst met een zucht van verlichting knus in de eigen cocon willen doorbrengen, met een goed geweten. Wij deden iets. Nu mogen wij zelf genieten.
Waarom ook niet? En uiteraard dat de kindjes en de oudjes die in de prijzen vielen er een heerlijke herinnering aan over houden. Het verandert niets aan hun eenzaamheid, aan hun inkomen, aan hun bouwvallig huis, aan hun kapotte televisie, aan hun angst voor de dag van morgen. Maar het deed deugd. En dat is goed. Laten we het daar bij houden.
En vanaf 1 januari misschien toch weer nadenken hoe het zit met het sociaal beleid, met de armoede en de ongelijkheid in ons rijke land.
Wat doe je tegen armoede?
Ik hield me het afgelopen jaar bezig met nog eens een boek over armoede. En ik las de recente werken van Ive Marx, en van Andre Decoster, en van het Europees Sociaal Observatorium en van de Universiteit Antwerpen. En eens te meer denk ik: wat een fantastische mensen allemaal die kunnen rekenen en statistieken kunnen maken, die ons kunnen uitleggen waarom er geen pasklare oplossingen bestaan voor armoede, waarom er geen directe band met economische efficiency bestaat, waarom er geen kristalhelder antwoord komt op de vraag over universalisme vs ‘targeting’, of over de voordelen van een middelentoets vs een bijdragenstelsel. Er bestaat bovendien een diepe kloof tussen de beleidsaannames en het reële leven en lijden van arme mensen.
Ik denk dat er weinig thema’s zijn waar zo ontzettend veel onderzoek naar gedaan wordt als over armoede. Arme mensen worden – figuurlijk – binnenste buiten gekeerd, de kalorieën worden geteld, rekening houdend met het klimaat, de paar schoenen, truien en onderbroeken die ze nodig hebben. En ik zie de mensen buiten komen bij Primark en denk, hé, zit dat nog binnen het budget? Hoe groot is de behoefte van mensen om er toch echt ‘bij te horen’?
En tegelijk stel ik vast hoe bitter weinig er nog wordt nagedacht over wat armoede nu eigenlijk is en hoe we er al dan niet iets tegen (kunnen) doen.
Ik wil in dit artikel dan ook een aantal punten naar voren schuiven die ook al min of meer uitvoerig in mijn boek worden behandeld maar die m.i. nog veel meer denkwerk vergen.
Het boek van Ive Marx en Sarah Marchal geeft een uitstekend overzicht van hoe armoede al dan niet kan verminderen, of voorkomen worden, of uitgeroeid worden. U ziet het al: het doel is niet duidelijk vermeld. Het boek heet ‘Zero Poverty’, maar nergens gaat het over het echt uitroeien van armoede, wel gaat het over allerhande beleidsmaatregelen die neerkomen op een ‘minimum inkomen’ dat mensen kan geboden worden. Dat zou armoede voorkomen, aldus de auteurs. Hoezo? Als je eerst arm moet worden vooraleer je (misschien) recht hebt op een overlevensminimum? Het gaat dus niet over voorkomen, noch over uitroeien, maar enkel over (hopelijk) een beetje verminderen.
De auteurs stellen vast dat nergens in Europa zo’n minimum inkomen tot aan de armoedegrens reikt. Zelfs het minimumloon is onvoldoende om uit de armoede te geraken.
En ‘social Europe’ is not for granted’, vermelden de auteurs. Telkens hangt het af van de ‘politieke haalbaarheid’, die verder niet wordt ontleed of verduidelijkt. Slogans, en zelfs einddata zijn er genoeg – volgens de Wereldbank eerst 2000, dan, ook voor de EU, 2015, dan 2030, nu ten vroegste 2060…). Ik kan er maar één ding uit besluiten: er is hoegenaamd geen politieke wil aanwezig om de armoede uit te roeien, niet in België, niet in Europa en nergens anders in de wereld. Armoedeverenigingen, die uitstekend werk doen, moeten daar rekening mee houden. Zelf kunnen ze tenslotte weinig doen aan een echte oplossing – mensen over voldoende inkomen laten beschikken – tenzij ze allemaal samen, en liefst met ook de vakbonden erbij, heel hard op tafel gaan kloppen.
Een brede consensus, maar…
Twee, dit gebrek aan bereidheid om de armoede echt uit de wereld te helpen, staat in schril contrast met de zeer brede consensus over het feit dat de overheid inderdaad een verantwoordelijkheid heeft jegens arme mensen. Het is een consensus die al eeuwen meegaat, sinds het monopolie op armenhulp van de kerk naar de overheid is gegaan. Over de ideologie waarmee over armoede wordt gedacht, zegt dit echter niets, vandaar de blijvende en talrijke twistpunten. Geef je arme mensen geld of enkel wat eten? Gaan ze niet in de hangmat liggen als je ze te veel steun geeft? Zijn ze wel bereid om te werken? Hebben die migranten soms geen huis in Marokko of Turkije? En vooral, wie reken je tot de armen en wie niet? Hoe bepaal je een armoedegrens?
Het zijn allemaal punten waar ontzettend veel over getwist wordt, waar ontzettend veel onderzoek naar gebeurt en waaraan vooralsnog niets verandert. Het bevestigt punt één: een echte bereidheid om de armoede uit te roeien is er niet.
Drie, alles hangt dus af van een politiek-ideologische keuze, hoeveel je ook rekent en onderzoekt. Het boek van Ive Marx en Sara Marchal is op sommige punten moeilijk leesbaar omdat elke zin wel twee of drie keer wordt onderbroken door weer een verwijzing naar een of twee of drie andere onderzoeken. En erg duidelijke conclusies komen daar zelden uit, aldus de auteurs. Alles begint trouwens met de cijfers die je gebruikt, zo wordt ook overduidelijk in het boek van André Decoster en zijn collega’s over ongelijkheid. Cijfers kunnen helpen, maar kunnen ook een stoffige wolk laten hangen over de pijnlijke realiteit waarin mensen moeten leven.
Een sprekend voorbeeld is wat Marx en zijn collega’s aanhalen: de armoede uitroeien zou 2 à 3 % kosten van het BBP, perfect haalbaar zo kan je denken. Alleen, aldus de auteurs, als je het minimuminkomen optrekt moet je ook het minimum loon optrekken en zullen alle lonen daarboven ook moeten opschuiven. Uiteindelijk kom je dan tot 5 à 6 %. So what?, denk ik dan. Voor de auteurs die binnen het ‘politiek haalbare’ denken, kan het duidelijk niet, hoewel dat niet verder wordt uitgelegd. Vijf tot zes procent, terwijl niet eens gediscussieerd wordt over de militaire uitgaven die we volgens de NAVO gevoelig moeten optrekken.
Of een ander voorbeeld: de individualisering van sociale rechten en uitkeringen. Dat kan emanciperend zijn, aldus en zeer terecht, de auteurs, alleen, het komt met een prijs. Ja, inderdaad. Dus nogmaals, so what? Men gaat er stilzwijgend van uit dat het niet kan en begint aan het volgende hoofdstuk.
Alweer: een duidelijke onwil, bij het beleid, om armoede uit te roeien en alle mensen zelfredzaam en autonoom te maken.
Goed onderzoek, maar, alweer
Vier, als je met dit alles rekening houdt, als je jaar na jaar de Jaarboeken van de Universiteit Antwerpen uitpluist, met bewondering kijkt naar dat vele en nauwgezette onderzoek, kan je niet anders dan je afvragen: waartoe dient dit? Geen woord van kritiek op de onderzoekers zal over mijn lippen of uit mijn computer komen, die mensen doen fantastisch werk, maar helpt dit het armoedebeleid echt vooruit? Kan er vooruitgang zijn als er geen politieke wil is om de armoede uit te roeien? Uiteraard zal men hier of daar een klemtoon kunnen verleggen, zal men uitkeringen iets ‘efficiënter’ kunnen maken, maar iets fundamenteel veranderen? Werken aan een wereld met sociale rechtvaardigheid?
Hoeveel hangt niet af van of het ‘klikt’ met je sociaal werker? Hoeveel wordt bepaald door het goede of slechte humeur van diegene die moet beslissen of je een uitkering krijgt of niet? Hoe bepalend is de kwaliteit van het cijfermateriaal waarmee onderzoekers moeten werken? Dit komt het duidelijkst tot uiting in het werk van André Decoster over ongelijkheid. De resultaten worden gewoon omgedraaid in functie van het materiaal dat je gebruikt. Het is dan ook logisch dat ideologisch ingestelde mensen altijd op zoek gaan naar het onderzoek dat het best in hun kraam past.
Armoedebestrijding is geen links beleid
En vijf, om alle misverstanden uit de wereld te helpen: neen, armoedebeleid is geen links beleid. Het kán links en progressief zijn, maar het kan net zo goed rechts en conservatief zijn. Zeker wanneer het niet gepaard gaat met een ruime sociale zekerheid, met een uitgebreid net van openbare diensten, met een economisch beleid dat goed betaalde banen schept, met een rechtvaardige fiscaliteit. Armoedebeleid op zich, zonder meer, is doorgaans rechts. Het kan pas progressief worden wanneer het is gericht op het echt voorkomen van armoede, tot het vermijden dat mensen arm worden, en daarvoor is inderdaad sociale zekerheid, openbare diensten, arbeidsrecht en een goed economisch beleid noodzakelijk. Alleen dan kan het links en progressief worden. Vandaag leven we echter in een armoedefabriek. En we moeten goed beseffen dat de verzorgingsstaat die we in België nog hebben, hoe verzwakt ook, in de literatuur van de internationale instellingen nog nauwelijks bestaat.
Daarmee wil ik afsluiten. In mijn boek – dat er deze lente of in het najaar zal zijn – leg ik uit waarom armoede illegaal moet worden gemaakt. Zoals Riccardo Petrella al eerder kon uitleggen, heeft armoede geen enkel bestaansrecht in onze rijke wereld. André Decoster legt ook goed uit hoe het juist de sociale zekerheid en de belastingen zijn die in België de inkomensongelijkheid sterk konden beperken. Het is het sterk gestegen financieel inkomen – dat aan beide goeddeels ontsnapt – die de ongelijkheid de pan doet uitrijzen.
En zo kom ik ook weer bij de warmste week uit. We willen helpen en behelpen, en dat is goed. Maar we moeten beseffen dat het bitter weinig zoden aan de dijk zet. Als we echt iets willen doen voor arme mensen moeten de vooroordelen de wereld uit en moet er een politieke wil aanwezig zijn. Er is momenteel bij té veel mensen én bij het beleid geen enkele echte bereidheid om de armoede uit de wereld te helpen – geen warmste week meer, help! -, en dat is onaanvaardbaar. Die eenzaamheid? Die past gewoon in de psychologisering van concrete, materiële problemen. Zodat we niet over dat verdomde veel te kleine inkomen moeten nadenken.
