Joost Lagendijk en Jan Marinus Wiersma. Na Mars komt Venus. Een Europees antwoord op Bush. Uitgeverij Balans, Amsterdam, 2004, 149 blz.
Twee Nederlandse Europarlementsleden, Joost Lagendijk en Jan Marinus Wiersma, staken de oceaan over om zich een beter beeld te vormen van het politieke VS na 11 september 2001. Ze interviewden een aantal intellectuelen van neoconservatieve denktanks zoals het American Enterprise Institute of The Heritage Foundation en doken in hun boeken en artikels.
Volgens Lagendijk en Wiertsma, van respectievelijk GroenLinks en de PvdA, is het pas vanaf 11 september dat de neocons een zekere invloed uitoefenen op de regering Bush. Die ging eigenlijk uit de startblokken met een traditionele conservatieve isolationistische politiek. Hoewel president Bush hen uitriep tot ‘de beste hersens in dit land’ en daarom ‘twintig van jullie in dienst’ heeft genomen, is volgens de auteurs de invloed van de neoconservatieven begrensd.
Het gaat bovendien lang niet om zo’n homogene groep als soms wordt voorgesteld. Er zijn de ‘pragma-realisten’, onder leiding van Powell en co die alleen ten strijde trekken als er echt vitale VS-belangen op het spel staan. Ze geloven in een zekere mate van internationale samenwerking. De ‘secu-realisten’ met onder meer Rice, Cheney, Rumsfeld en Bush zelf, koppelen waarden aan (eigen)belang en aarzelen niet om daar eventueel militair geweld voor te gebruiken. De echte neocons, de ‘mora-realisten’ gaan verder dan eigenbelang alleen, maar geloven ook echt in de superioriteit van de westerse waarden en beschikken over een haast messiaanse drang naar het verspreiden van de democratie.
Volgens de auteurs is het plausibel om aan te nemen dat de laatste twee groepen na 11 september de handen in mekaar hebben geslagen. Zonder 11 september zou de oorlog tegen Irak niet zijn uitgebroken, omdat de secu-realisten (of assertieve nationalisten) niet zomaar bereid waren om de redenering te volgen van de ‘Project for the New American Century’ (PNAC). Deze conservatieve denktank zag het verwijderen van de Iraakse dictator Saddam Hoessein als een logisch gevolg van de stelling dat de VS zijn verantwoordelijkheid moet nemen als supermacht en haar idealen wereldwijd moet verspreiden en verdedigen. De kernideeën van PNAC zijn later terug te vinden in de nieuwe veiligheidsstrategie van de VS die als basis diende voor de aanval op Irak.
Lagendijk en Wiertsma stellen dat Europa het VS-beleid niet mag kopiëren. De Europese Unie dient zicht te ontwikkelen tot ‘civiele supermacht’. De mosterd halen ze eigenaardig genoeg bij onder meer Robert Cooper, de directeur-generaal externe betrekkingen, de tweede man na Solana zeg maar. Europa behoort volgens Cooper tot de postmoderne wereld waarin staten bereid zijn hun soevereiniteit te delen omwille van hun veiligheid. Soevereiniteit betekent hier niet de controle over gebied of over legers, maar het ‘vermogen om afspraken te maken’.
Diezelfde Robert Cooper schreeft enkele jaren terug een tribune in de Observer met de titel ‘a New Liberal Imperialsm’, waarin hij onomwonden een pleidooi houdt voor een soort ‘goed imperialsme’. Kort samengevat: onze vergevorderde ontwikkeling van de democratie en humanisme geeft ons niet alleen het recht op ingrijpen elders in de wereld waar het slecht gaat, maar verplicht ons ook daartoe. In deze tekst wordt bijna nostalgisch gedaan over het kolonialisme. De ‘premoderne wereld’ (de derde wereld zeg maar) wordt omschreven als een bijna barbaarse wereld waar we desnoods met ‘de wetten van de jungle’ moeten optreden.
Na de analyse van de auteurs over de neoconservatieven in de VS is het te berde brengen van
mensen als Cooper als basisgegeven voor het Europees interventiebeleid, het laatste wat je verwacht. Ze zien geen graten in de in 2003 vastgelegde EU-veiligheidsstrategie, waar Cooper trouwens voor een groot stuk de pen van vasthield. In de strategienota wordt duidelijk een verhoging van de militaire bestedingen gesuggereerd, iets waar de auteurs zich verderop tegen verzetten. De strategienota faalt ook in een analyse van de dieperliggende neoliberale oorzaken van onveiligheid in de wereld en stelt zelf dat het lidmaatschap van organisaties als de Wereldhandelsorganisatie moet worden verhoogd.
Het lijkt niet echt te stroken met het nochtans interessante pleidooi van de auteurs voor een EU als civiele supermacht, waar juist kritiek op het neoliberale Europa en de noodzaak voor de aanpak van structurele problemen centraal lijken te staan. Het gaat over pleidooien voor wat we kunnen samenvatten onder de noemer van breed veiligheidsbeleid: eerlijke handel, bestrijden van de oorzaken van terrorisme, banden versterken met de islamwereld, hervorming van de VN, etc. De auteurs hechten in elk geval veel geloof in de slaagkansen van een dergelijk project, een noodzakelijk tegenwicht voor de ‘power play’ van de VS. Jammer dat ze daarbij in inconsequenties en paradoxen vervallen in het tweede deel van het boek, waarvan het inleidend stuk wat haastig en slordig is geschreven. Als zij de stelling van Cooper verdedigen dat Europa een postmoderne wereld is waar ‘soevereiniteit een plaats aan de onderhandelingstafel betekent’ vrij van nationale belangen, dan kan je alleen verstomd staan over zoveel naïviteit. Het oude Europa dat met een recent koloniaal verleden kampt zou plots de immense metamorfose ondergaan hebben tot een belangenvrije entiteit in staat om vanuit een hoger belang (de westerse waarden) desnoods met militaire middelen op te treden? Alsof Frankrijks Irak-politiek vrij was van olie-belangen. En wat met het Europa van Aznar, Berlusconi, Blair, enzovoort? De auteurs stellen zich daar weinig vragen over. Storend zijn ook de nogal wat vlugge weinig doordachte statements, zoals het terloops noemen van de oorlog om Kosovo als een ‘legitieme interventie’(pag. 137).
(Uitpers, nr. 61, 6de jg., februari 2005)
