De Poolse opposanten zijn massaal op straat gekomen in een reactie tegen het autoritair rechts beleid van de reactionaire Poolse regering. Het KOD, Comité voor de verdediging van de democratie, kreeg op 7 mei ongeveer een kwart miljoen mensen bijeen om hun “gehechtheid aan de Europese waarden” te uiten. Het is het eerste dergelijk massale verzet tegen de sterke stroom in van regeerders en partijen die deze “Europese waarden” niet zo zien zitten en die in het zog van de Hongaarse premier Viktor Orban een ‘autoritaire democratie’ willen.
Visegrad
Mitteleuropa krijgt de jongste tijd een nieuwe betekenis. Geografisch bijna het centrum van het continent (zowel Oekraïne als Litouwen eisen dat geografische centrum op), historisch gebied van multinationale rijken – Oostenrijk-Hongarije, Russisch rijk, tijdelijk stukje onder Ottomaans gezag. Voor Duitsland was dat een ruimte in Europa waar het zeer grote belangen had – en waar tot de Tweede Wereldoorlog ook veel Duitsers woonden. Na de implosie van de sovjetstructuren in 1989, werd dat begrip weer wat actueler, concreter. Mee onder Duitse impuls werden de landen van dat ‘Mitteleuropa’ lid van de Europese Unie. Die regio kreeg ook daarvoor al vorm met de “Groep van Visegrad” – Polen, Tsjechische Republiek, Slovakije, Hongarije – die de jongste tijd weer tot leven kwam.
Dat nieuwe leven van Visegrad heeft te maken met de interne evolutie van die landen . De grote liefde voor “Brussel”, de EU, is om diverse redenen bekoeld. De EU was – samen met het lidmaatschap van de Nato – een garantie voor geopolitieke stabiliteit, een diepe bron van subsidies voor economische groei en modernisering van de infrastructuur, een kader voor politieke democratisering en voor vreedzame oplossing van onderlinge geschillen. Ze trokken hun economieën vooral op aan die van Duitsland, maar koesterden politiek vaak meer liefde voor Washington dat in veel van die landen op brede steun kon rekenen (van regeringen, niet van het publiek) voor bijv. zijn invasie in Irak.
Voorloper
De Hongaarse premier Orban , vaandeldrager in 1989 van het anticommunisme, had tijdens zijn eerste ambtstermijn (1998-2002) zijn geloofsbrieven als conservatief politicus ruimschoots verdiend. Na zijn zege in 2010 ging hij doelgerichter, zonder complexen, regeren. Justitie en media werden zijn eerste doelwitten om te normaliseren (zie de gelijkenis met de prioriteiten van de Italiaanse ex-premier Berlusconi), gevolgd door een grotere greep op economisch beleid, onderwijs, cultuur.
De Poolse conservatieve PiS, die de verkiezingen van oktober vorig jaar won, heeft ook geen tijd laten verloren gaan om justitie en media aan te pakken. Het Grondwettelijk Hof was de eerste grote doorn in het oog van de Pis-regering van premier Beata Szydlo: ze besliste om met dat Hof geen rekening meer te houden zolang dat Hof niet is hervormd, dwz. volgestouwd met PiS-getrouwen. Bij de openbare omroepen zijn honderden personeelsleden al vervangen door loyale PiS-ers die zorgen dat de berichtgeving “patriottisch” is. Datzelfde – katholieke – patriottisme moet ook in het onderwijs doordringen. In Polen mag geen plaats zijn voor on-Pools gedoe.
De regering besliste onlangs de Raad tegen discriminatie, xenofobie en onverdraagzaamheid op te doeken. De Nationale raad van de magistratuur, een onafhankelijke instantie, komt voortaan onder het ministerie van Justitie. Een nieuw onderzoek naar het ongeval in Smolensk zes jaar geleden, waarbij Lech Kaczynski, broer van PiS-baas Jaroslaw Kaczynski en 95 anderen omkwamen, moet aantonen dat het een Russisch moordplan was. Enz.
Homogeen
Brussel (de EU), dat betekent het opdringen van on-Poolse waarden zoals het homohuwelijk, scheiding van kerk en staat, multiculturalisme. In optochten ter ondersteuning van de regering gaat het Maria-beeld voorop. De maatschappij wordt ingedeeld in patriotten en “slaven van Brussel” die er geen graten inzien dat er massaal moslimmigranten binnenstromen die Polens karakter bedreigen.
Multiculturalisme, net nu Polen na de Tweede Wereldoorlog zo etnisch homogeen is geworden; enkele Witrussen en joden maken minder dan één percent van de bevolking uit. Dat was tot de Tweede Wereldoorlog wel anders, meer dan een derde bestond uit Duitsers, joden, Witrussen, Oekraïners… Minderheden die vooral onder het bewind van maarschalk Pilsudski, na diens coup in 1926, werden gediscrimineerd. Met het pakt tussen Hitler en Stalin was Polen, zoals al zo vaak was gebeurd, opgedeeld , even opgedeeld vooraleer volledig door de nazitroepen te zijn bezet.
In 1945 werden de grenzen duchtig hertekend, acht miljoen Duitsers werden uitgewezen, de meeste joden waren door de nazi’s vermoord, Witrussen en Oekraïeners kwamen in de eigen Sovjetrepublieken terecht. Sommige Polen hadden – en hebben – het er moeilijk mee dat steden die ze historisch Pools vinden, zoals Wilna (de Litouwse hoofdstad Vilnius) en Lwow (het Oekraïense Lviv) buiten de landsgrenzen vallen.
Sommige Polen hebben niet het gevoel veilig binnen de eigen grenzen te leven, zo is het antisemitisme in katholieke kringen nog erg levendig; Polen heeft amper nog enkele duizenden joden, maar toch vinden katholieke integristen dat de joden nog altijd veel te veel macht hebben… Maar er is vooral het gevoel ‘we zijn in dit land nu onder Polen, laat het ons zo houden’. De PiS heeft een deel van haar succes in de verkiezingen te danken aan de weerzin tegen de komst van migranten. Er is, tegen alle rekenkunde in, een demografische angst dat die migranten lokale meerderheden worden, zeker als dat moslims zouden zijn. Veel Polen gaan er nog altijd prat op dat het de Poolse cavalerie was die in 1683 de Ottomaanse troepen voor de poorten van Wenen versloeg en zo belette dat de moslimwereld in Centraal Europa verder oprukte.
Ontwaak
In de rest van Mitteleuropa is er totnogtoe weinig tegenwind tegen de autoritaire stromingen. In Polen heeft het KOD nu met succes aangeknoopt met een traditie van burgerverzet. De Poolse roodwitte vlag wordt gekoppeld aan de blauwe EU-sterrenvlag om te betogen voor de “Europese waarden”. Respect voor de scheiding van de machten, persvrijheden, verdraagzaamheid, individuele vrijheden enz. die allemaal worden bedreigd door de PiS-regering. Dit KOD werpt zich op als spreekbuis van burgerbewegingen, en krijgt de steun van de grote rechtse oppositiepartij Burgerplatform (PO) en van links dat echter zeer zwak staat. Links is niet eens in het parlement vertegenwoordigd. De Sociaaldemocratie, erfgename van de vroegere machtspartij in Sovjettijden, bleef met 7 % onder de kiesdrempel; de radicaal linkse groep Razem haalde 3.6%, uiteraard ook te weinig voor gekozenen.
Links is zowaar gehandicapt door het sociaal programma van de PiS dat enkele punten van wat een links programma zou moeten zijn, gekaapt heeft. De PiS beloofde onder meer de pensioenleeftijd te zullen verlagen. De vorige PO-regering trok die op tot 67, PiS wil dat terugbrengen op 65 voor mannen, op 60 voor vrouwen. Een bankentaks op buitenlandse banken moet hoger kindergeld, gratis onderwijs en gezondheidszorg financieren.
PiS heeft veel aanhang in de mijngebieden, want de partij wil niets horen over milieuvoorschriften die steenkool aan banden willen leggen. De vorige regering wou talrijke mijnen sluiten, de vakbond Solidarnosc – wat er van rest – rekent op PiS omdat te beletten. PiS vindt ook dat de staat een grotere zeg moet hebben in de bedrijven die deels staatseigendom zijn.
Zoals elders in de EU, zien we dat radicaal rechts punten verdedigt die normaal door links worden verdedigd. Maar een deel van links zit zo tot over zijn koren in het neoliberalisme, dat het zijn geloofwaardigheid heeft verloren. Radicaal rechts profiteert van de afwezigheid van links op het sociaal terrein. Een drama in Polen en in de rest van Europa.
Brussel
De EU in Brussel heeft Polen onder toezicht geplaatst in verband met de naleving van de Europese waarden… Waarom Polen wel, Hongarije niet? De Hongaarse regeringspartij Fidesz is lid van de Europese Volkspartij (EVP) waarbinnen de Duitse christendemocratie een zeer grote rol speelt. Vooral de Beierse vleugel, de conservatieve CSU, heeft daarin een groot aandeel. Voor de CSU is Mitteleuropa geen waardeloos historisch begrip, maar wel degelijk een territoriaal en ethisch begrip, een verzameling van eerder conservatieve samenlevingen die gehecht zijn aan gemeenschappelijke tradities die in de ganse regio, Oostenrijk incluis, in eer worden gehouden. De PiS zit echter in het EU-parlement in ene fractie van eurosceptici met de Britse Conservatieven en geniet niet dezelfde bescherming als het Hongaarse Fidesz.
De Poolse PiS en gelijkgezinden kijken reikhalzend uit naar het referendum van 23 juni in het Verenigd Koninkrijk. De Poolse regering zou een Brexit zeker aangrijpen om zichzelf veel losser op te stellen tegenover ‘Brussel’. Niet alleen Polen, de groep van Visegrad zou een Brexit als een fiat zien om meer zijn eigen weg te gaan, ver weg van wat Orban en andere leiders een “te liberale democratie” noemen. Ze zijn het onderling niet altijd eens over wat te doen – Polen is bijv. zeer anti-Russisch, Hongarije schiet goed op met Moskou. Maar in hun afwijzing van ‘Brussel’, op de subsidies na, zijn ze het redelijk eens.
De EU is met de financieel-economische crisis van 2008 en met de migratiecrisis niet langer een baken van stabiliteit, maar veeleer het tegendeel: een factor van onveiligheid en onrust. De betoging van zaterdag 7 mei in Warschau is, ondanks alle limieten ervan, een teken dat de ideeën van de Verlichting tegen de reactie nog kunnen mobiliseren.
