Eric van de Beek, 13 juni 2020
Fotobijschrift: Sukhoi SU-27’s van de Oekraïense luchtmacht. (Foto Sputnik News, press service of Ukrainian president)
Oekraïne verzuimde het luchtruim te sluiten boven oorlogsgebied – en talloze mensen waren getuige van straaljagers toen MH17 neerkwam. Het Nederlands Openbaar Ministerie sluit hiervoor haar ogen in het proces tegen de verdachten van de vliegramp. Hebben de Oekraïense autoriteiten bewust een ongeluk geriskeerd of zelfs uitgelokt?
Vier militaire leiders van de van Oekraïne afgescheiden Volksrepubliek Donetsk (DPR), drie Russische staatsburgers en een Oekraïner, staan in Nederland terecht voor het neerhalen van vlucht 17 van Malaysia Airlines van Schipol naar Kuala Lumpur op 17 juli 2014 in het oostelijke deel van Oekraïne, waarbij alle 298 passagiers omkwamen, de meesten van hen Nederlanders, en ook Belgen. Het Openbaar Ministerie beschouwt deze mannen als “hoofdrolspelers die gevieren een Buk-TELAR van de Russische Federatie hebben overgenomen en ingezet als onderdeel van hun eigen militaire operatie, met het doel om een vliegtuig neer te schieten”.
Luchtruim expres opengehouden?
Het valt nog steeds te bezien of MH17 inderdaad werd neergehaald met een Buk luchtafweerinstallatie uit Rusland. Maar stel dat alles precies zo is verlopen als beschreven door het Nederlands Openbaar Ministerie, de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) en het Joint Investigation Team (JIT). Stel dat MH17 inderdaad in rebellengebied is neergehaald met een Buk -TELAR die vanuit Rusland was aangevoerd. Waarom staan dan alleen DPR-rebellen terecht? Waarom wordt er niemand berecht die verantwoordelijk was voor het Oekraïense luchtruim? Als dat volledig gesloten was geweest boven het oostelijke deel van het land dan was het onmogelijk geweest een verkeersvliegtuig neer te halen.
Volgens de Oekraïense autoriteiten, waren er in de maanden en dagen voorafgaand aan de ramp ten minste zestien Oekraïense militaire vliegtuigen neergehaald, waaronder helikopters, gevechtsvliegtuigen en transporttoestellen. Dit met behulp van machinegeweren, MANPADS en grond-luchtraketsystemen genaamd ‘Igla’ en ‘Strela’. Toch bleven passagiersvliegtuigen over het oorlogsgebied vliegen. Waarom stond de civiele luchtverkeersleiding van Oekraïne dit toe?
Uit een vertrouwelijk JIT-document dat werd gepubliceerd door Bonanza Media, blijkt dat de rebellen ervan overtuigd waren dat de autoriteiten in Kiev niet blunderden. Ze hielden met opzet het luchtruim boven het oostelijke deel van Oekraïne open. “Uit telefoongesprekken blijkt dat ze dachten dat militaire vliegtuigen in de buurt vlogen van civiele vliegtuigen, om veilig te zijn,” verklaarde Maartje Nieuwenhuis van het Openbaar Ministerie tijdens een bijeenkomst van het JIT.
Sommige rebellen dachten zelfs dat Oekraïense straaljagers eropuit waren een incident te veroorzaken. Een maand voor de ramp, op 18 juni 2014, waarschuwden ze hiervoor. In een video is een jonge vrouw in uniform te zien, gewapend met een machinegeweer. Ze presenteert zichzelf als Elena uit de stad Sloviansk. Ze zegt dat ze zich bij de rebellen heeft gevoegd vanwege de dagelijkse bombardementen door het Oekraïense leger en de ernstige gevolgen voor de inwoners van de stad.
“Er deed zich onlangs een incident voor,” zegt ze. “Een passagiersvliegtuig vloog voorbij en een Oekraïens gevechtsvliegtuig verstopte zich erachter. Toen ging het op een iets lagere hoogte vliegen en liet bommen vallen op een woonwijk in de stad Semenovka. Daarna steeg het weer op en verstopte zich opnieuw achter het passagiersvliegtuig en vertrok.”
“Ze wilden de militie provoceren om op het passagiersvliegtuig te schieten,” concludeert Elena. “Dit zou een catastrofe van wereldformaat hebben veroorzaakt. Burgers zouden zijn gestorven. Dan zouden ze zeggen dat terroristen het hadden gedaan. Maar er zijn hier geen terroristen. Alleen gewone mensen die opkomen voor de verdediging van hun stad.”
Geschoten op straaljager?
Zou het kunnen dat MH17 is neergeschoten door een Buk-TELAR-bemanning die een straaljager van het Oekraïense leger probeerde te raken? Dit scenario lijkt waarschijnlijker dan de mogelijkheid dat de bemanning een straaljager voor een passagiersvliegtuig aanzag. “Ik kan niet geloven dat ze echt hebben geschoten en daar kan ik nog steeds geen verklaring voor vinden,” zegt een voormalig commandant van een Finish Buk-bataljon, Esa Kelloniemi, in een interview met De Groene Amsterdammer . “Ze hadden de vlieghoogte van het vliegtuig moeten weten. Daar hebben ze meters voor.”
MH17 vloog op een hoogte van 10 kilometer. Dat is veel hoger dan gevechtsvliegtuigen normaal gesproken komen.
Er is een bijzondere foto, die gemaakt is tijdens een oefening van het Oekraïense leger, waarbij een SU-25 Oekraïense straaljager een passagiersvliegtuig op lagere hoogte kruist. De bemanning van een BUK-TELAR zou het op een dergelijk moment waarschijnlijk niet in zijn hoofd hebben gehaald een beschieting uit te voeren.
De Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV), die de oorzaak van het ongeval heeft onderzocht, heeft, voor zover bekend, geen rekening gehouden met het scenario van een beschieting van straaljagers met als gevolg het neerhalen van MH17. De OVV concludeerde eenvoudigweg dat er geen bewijs was voor “andere luchtvaartuigen, civiel of militair, in de directe omgeving van vlucht MH17”.
Afgaand op hun eindrapport, dat in oktober 2015 werd gepubliceerd, kwam de OVV tot deze conclusie op basis van secundaire radargegevens van Oekraïne en een videopname van een Russisch radarschem, waarop geen ander vliegtuig zichtbaar was in de buurt van de Maleisische Boeing. Dat er geen gevechtsvliegtuigen waren geweest in de buurt van MH17 concludeerde de OVV ook uit onderzoek van het National Aerospace Laboratory (NLR), die uit de wrakstukken had opgemaakt dat er geen sporen waren van een beschieting met een boordkanon of een raket van een gevechtsvliegtuig.
De onderzoekers van de OVV moeten echter via het JIT wel meldingen hebben ontvangen van getuigen die straaljagers hadden gezien of gehoord vlak voor of nadat MH17 neerkwam. Het JIT heeft een aantal van hen geïnterviewd.
In de afgelopen zes jaar zijn ook tientallen getuigen van gevechtsvliegtuigen geïnterviewd door journalisten, velen op camera en onder hun echte naam, waaronder een aantal door Bonanza Media, hier, hier en hier. BBC-journaliste Olga Ivshina maakte een veelbesproken reportage over getuigen van straaljagers. Deze werd op 23 juli 2014 gepubliceerd, vervolgens offline gehaald door de BBC en twee dagen later opnieuw gepubliceerd, maar in aangepast vorm. In de tweede versie is een verklaring toegevoegd van een woordvoerder van het Oekraïense leger die ontkende dat de Oekraïense luchtmacht had gevlogen op de dag dat MH17 neerkwam. En ook werd in het item een Britse luchtvaartexpert opgenomen volgens wie het onwaarschijnlijk was dat passagiersvliegtuigen waren gebruikt als schild.
Ivshina is als getuige gehoord door het JIT, blijkt uit een transcriptie van een verhoor dat in handen kwam van Bonanza Media. Het blijkt dat ze er aanvankelijk van uitging dat MH17 was neergehaald door een BUK, maar dat ze geen enkele getuige kon vinden die dat kon bevestigen. Wel stuitte ze tot haar verbazing op de ene na de andere persoon die verklaarde een gevechtsvliegtuig te hebben gezien. Slechts drie daarvan zijn opgenomen in de reportage. Het gros van de getuigenverklaringen bleef buiten beschouwing.
MH17-blogger Marcel van den Berg publiceerde in oktober 2014 een overzicht van mensen die op camera hadden verklaard één of twee gevechtsvliegtuigen te hebben gezien. Dit overzicht is beperkt. Veel meer mensen hebben kort na de ramp tegen journalisten gezegd gevechtsvliegtuigen te hebben gezien of gehoord.
Het is niet bekend waarom in het eindrapport van de OVV met geen woord wordt gesproken over de mogelijkheid dat Oekraïense jets onder vuur waren genomen met een Buk-installatie. Waarschijnlijk voer de OVV blind op de secundaire radargegevens waarop geen jets te zien zijn. En sowieso richtte de OVV zich op het achterhalen van de oorzaak van de ramp en niet op de strafrechtelijk vervolging van de verantwoordelijken; dat laatste is de taak van het JIT.
Niettemin oordeelde de OVV hard over het niet volledig sluiten van het luchtruim boven het oostelijke deel van Oekraïne. “De besluitvorming over luchtruim van Oekraïne werd gedomineerd door de belangen van de militaire luchtvaart,” schreef de OVV in haar eindrapport. “De Oekraïense autoriteiten hielden onvoldoende rekening met de mogelijkheid van een beschieting van een burgervliegtuig op kruishoogte.”
Geen jets op radar, maar ook geen raket
De OVV had zowel Rusland als Oekraïne om primaire radargegevens gevraagd. Waarom kreeg ze die niet? Waarom alleen secundaire gegevens of, in het geval van Rusland, een opname van een radarscherm? De Russische luchtverkeersleiding verklaarde dat er geen primaire en secundaire radargegevens waren opgeslagen omdat de crash zich buiten Russisch grondgebied had voorgedaan. Het Oekraïense ministerie van Defensie verklaarde dat de Oekraïense civiele primaire radarstations in het gebied ten tijde van de crash niet functioneerden als gevolg van gepland onderhoud. Volgens het ministerie waren ook de militaire primaire radarstations niet operationeel, omdat er geen Oekraïense militaire vliegtuigen waren in de sector waar vlucht MH17 doorheen vloog.
De Oekraïense verklaring werd tegengesproken door een voormalige Oekraïense luchtgevechtsleider, die werd geïnterviewd door burgerjournalist Stefan Beck. Volgens hem stonden op 17 juli 2014 alledrie de Oekraïense militaire radarstations op scherp.
Toen het OVV-eindrapport al lang en breed was gepubliceerd, kwamen Oekraïne en Rusland – wonder boven wonder – alsnog op de proppen met primaire radarbeelden, zij het zonder beelden van de drie Oekraïense militaire radarstations.
Opnieuw waren er geen jets te zien, maar ook geen Buk- raket. Volgens het JIT is het ontbreken van een Buk-raket op de radarbeelden te verklaren door de snelheid ervan. Snel bewegende objecten worden soms niet opgemerkt door radar. De Russische fabrikant Almaz-Antey van het Buk raketsysteem, verklaarde daarop dat, uitgaande van de door het JIT aangewezen lanceringslocatie, de raket wel degelijk zichtbaar zou moeten zijn op de beelden van de Russische radarstation.
“In dit geval betekent afwezigheid van bewijs geen bewijs voor afwezigheid,” benadrukte toenmalige hoofd Nationale Recherche Wilbert Paulissen tijdens een persconferentie van het JIT in 2016. Hij verwees daarbij naar de afwezigheid van een raket op de radarbeelden.
Het JIT kwam niet met een technische verklaring voor het ontbreken van militaire vliegtuigen op de radarbeelden, zoals vliegen onder de radar. Mogelijk hebben ze hier niet eens over nagedacht, omdat voor hen allang vaststond dat het een Russische Buk-TELAR was die MH17 had neergehaald. Alle getuigenverklaringen over gevechtsvliegtuigen ten spijt.
In het MH17-proces volgt het Openbaar Ministerie de logica van JIT. Het verklaart de afwezigheid van een Buk op radarbeelden door te zeggen dat het ontbreken van bewijs niet het bewijs van afwezigheid betekent. Maar gebruikt dit principe op een wel heel selectieve manier, want past het niet toe op het ontbreken van straaljagers op de radargegevens.
In plaats daarvan probeert het Openbaar Ministerie de rechter ervan te overtuigen dat er geen enkele jet was door te verwijzen naar het definitieve DSB-rapport, dat een analyse mist van de ruwe primaire radargegevens, omdat deze niet beschikbaar waren op het moment dat DSB haar rapport publiceerde. In navolging van DSB en JIT lijkt het Openbaar Ministerie simpelweg het scenario niet te hebben verkend van Oekraïense gevechtsvliegtuigen die passagiersvliegtuigen gebruikten als schild.
Een politiek showproces?
Als Oekraïne zijn luchtruim had gesloten, zou er in de eerste plaats geen passagiersvliegtuig zijn neergehaald. Toch staan er geen Oekraïense functionarissen terecht. Alleen vier militaire leiders van de Volksrepubliek Donetsk (DPR). Waarom heeft het Openbaar Ministerie deze keuze gemaakt? Is het MH17-proces een politiek showproces? Een proces met “de facto het Russische regime in het beklaagdenbankje”, zoals de voormalige hoofdofficier van justitie Fred Westerbeke het uitdrukte?
“Wat het antwoord ook is op de vraag of autoriteiten beter hun best hadden kunnen doen om een moord te voorkomen, het pleit de moordenaar nooit vrij,” verklaarde Officier van Justitie Ward Ferdinandusse in zijn openingswoord op de eerste dag van het MH17-proces. “Een strafproces gaat over de schuld of onschuld van de verdachte. De vraag of Oekraïne het luchtruim wel of niet had moeten sluiten, is in dit strafproces dus geen voorwerp van onderzoek.”
Desondanks heeft de Nederlandse regering in 2018 de Russische Federatie aansprakelijk gesteld voor het neerhalen van MH17. Waarom heeft het de Oekraïense staat niet aansprakelijk gesteld voor het niet volledig sluiten van het luchtruim?
Op 31 mei 2018 bevroeg SP-Kamerlid Sadet Karabulut van de socialistische partij SP minister van Justitie Ferdinand Grapperhaus hierover. De minister antwoordde dat het niet volledig sluiten van het luchtruim nooit onderwerp was geweest van een strafrechtelijk onderzoek door het JIT of een andere instantie.
En inderdaad, op de eerste dag van het proces merkte advocaat Boudewijn van Eijck op dat uit het strafdossier blijkt dat geen van de twaalf Oekraïense luchtverkeersleiders die door JIT waren geïnterviewd, gevraagd is wat de precieze redenen waren om het luchtruim gedeeltelijk open te houden. “Deze beslissing leidt ertoe dat we niet kunnen bepalen of de personen die in Oekraïne beslissingen hebben genomen met betrekking tot het luchtruim strafrechtelijk kunnen worden vervolgd in Nederland,” concludeerde Van Eijck .
Van Eijck vroeg zich ook af welke rol Oekraïne, als lid van het JIT, had gespeeld bij de beslissing om geen strafrechtelijk onderzoek in te stellen naar de openhouding van het luchtruim. En hij herinnerde eraan dat deze vraag al eerder in de Tweede Kamer is gesteld en dat deze nog steeds is onbeantwoord. “We weten dus nog steeds niet wat er precies is gebeurd,” aldus Van Eijck.
Van Eijck zou getuigen van straaljagers kunnen uitnodigen in de rechtszaal. De officier van justitie bood aan hun getuigenissen tijdens de inhoudelijke behandeling te bespreken. Een rechtszaak over MH17 zonder hen kan moeilijk serieus worden genomen en doet geen recht aan de slachtoffers en nabestaanden.
Uiteraard kan geen enkele getuige op zijn blauwe ogen worden geloofd, maar aangezien er zoveel mensen hetzelfde hebben gezien of gehoord, geeft het geen pas hun verklaringen over gevechtsvliegtuigen categorisch te verwerpen.
Heeft u dit artikel gewaardeerd? Uw donatie is van harte welkom. Zie hiervoor mijn website ericvandebeek.nl
