Na 71 jaar partijstaat van de PRI (Partido Revolucionario Institucional) en haar voorgangers (Partido Nacional Revolucionario en Partido de la Revolución Méxicana), is de eeuwige oppositiepartij PAN (Partido de Acción Nacional) aan de zet. De nieuwe president, Vicente Fox, beloofde bij zijn aantreden in december 2000, de hemel op aarde. Of hij erin zal slagen Mexico democratischer te maken én het conflict in Chiapas op te lossen is nog zeer de vraag.
Vicente Fox, oud-president van Coca-Cola en mateloze bewonderaar van de "American dream" – hij kleedt zich dan ook graag als cowboy met dito laarzen – werpt zich op als de redder van Mexico. Zijn voornemens zijn niet min: hij belooft een einde te maken aan alle machtsmisbruiken en autoritarisme van de regering; gelijke kansen voor iedereen; kredieten, huisvesting, studiebeurzen en ziekteverzekering voor alle Mexicanen; een nieuwe vredevolle toekomst voor Chiapas,… Hij beloofde net niet dat Mexico voortaan gespaard zou blijven van orkanen, aardbevingen en andere natuurrampen.
De overwinning van de "Alliantie voor Verandering", een coalitie tussen de rechtse PAN en de groene partij, heeft veel te maken met de verregaande degeneratie van de regeringspartij PRI. Vooral de twee laatste presidenten, Carlos Salinas de Gortari (1988-1994) en zijn opvolger Ernesto Zedillo (1994-2000), hebben van de PRI een machtsgeile, corrupte en zelfs misdadige organisatie gemaakt. Ideologisch mijlenver verwijderd van de idealen van de Mexicaanse revolutie.
Politieke verschillen en de machtstrijd om het presidentschap eindigden niet zelden in moord. De presidentskandidaat voor de PRI, Luis Donaldo Colosio, werd tijdens een verkiezingsmeeting vermoord, door partijgenoten én op initiatief van rivaal Salinas. De broer van Carlos Salinas, Raúl Salinas zit in de VS een gevangenisstraf uit van 50 jaar voor de moord op zijn ex-schoonbroer en vooraanstaand lid van de PRI, José Francisco Ruíz Massieu. Carlos Salinas zelf koos na zijn ambtstermijn voor asiel in Schotland. Onder zijn bewind is een kleine groep kapitalisten (waaronder hijzelf) ontzettend rijk geworden. De internationale gemeenschap was aanvankelijk gecharmeerd door de "modernisering" die Salinas doorvoerde, maar de opstand van de zapatisten in januari ‘94, net toen het vrijhandelsakkoord tussen de VS en Mexico van start ging, gooide roet in het eten.
Ernesto Zedillo beloofde in 1994 een nieuw tijdperk in te luiden. Maar al vrij snel bleek dat het om oude wijn in nieuwe zakken ging. Het corruptieschandaal met de bank Fobaproa (die de verkiezingscampagne van de PRI financierde), kostte het land meer dan 100 miljoen dollar. Onder Zedillo steeg de staatsschuld met 100 procent. De devaluatie van de munt bracht een groot deel van de middenklasse op de rand van de armoede. 200.000 families speelden hun sociale bijstand kwijt. 28.000 indianen werden uitgesloten van de sociale programma’s en 30 procent van de Mexicanen leefde met minder dan 1$ per dag. Het leger en en de paramilitaire groeperingen lieten een heus bloedspoor na. Onder Zedillo vonden de slachtingen in Aguas Blancas (Guerrero), Acteal, El Bosque en El Charco in Chiapas plaats. Zedillo weigerde ook hooghartig belangrijke punten van de vredesakkoorden met het EZLN (Ejército Zapatista de Liberación Nacional)uit te voeren. Kortom geen mooi plaatje.
CHIAPAS
In het conflictgebied Chiapas, waar een kandidaat van de oppositie (coalitie PAN-PRD), Pablo Salazar tot gouverneur werd gekozen, zijn de verwachtingen hooggespannen. Salazar erkende dat zolang de oorzaken van de opstand van het EZLN blijven bestaan, zij ook nog bestaansreden hebben. Hij beloofde bovendien de schuldigen van de moord op de indianen van Acteal te zullen straffen. De nieuwe president van zijn kant gaf reeds positieve signalen. Hij stuurde het nieuwe wetsvoorstel over de rechten en de cultuur van de indianen van COCOPA (Comisión de Concordia y Pacificación), naar het Parlement. Wat zijn voorganger Zedillo steevast weigerde. Hij liet het leger zich terugtrekken uit drie van de zeven militaire posten in de zone. 17 politieke gevangenen werden vrijgelaten. Fox stelde Luis H. Alvarez, een man die goed werk verrichte in de COCOPA, aan als zijn vertegenwoordiger in Chiapas. Hij moet de onderhandelingen met het EZLN weer op dreef proberen te krijgen. Maar de zapatisten van de EZLN blijven op hun hoede. Subcomandante Marcos liet de nieuwe regering weten wel bereid te zijn tot onderhandelen, op voorwaarde dat alle legereenheden én paramilitairen de zone verlieten.
VERBORGEN AGENDA
Jorge Santiago, verantwoordelijke van de NGO Desmi in San Cristóbal en vroegere nauwe medewerker van bisschop Samuel Ruíz verwoordt het sceptisisme van de plaatselijke bevolking: "Ik vrees dat de nieuwe regering van Fox vooral een voortzetting zal worden van het neoliberale model van de vorige regeringen. Het privatiseringsplan (elektriciteits- en energiesector, nvdr) wordt zeker verdergezet. Voor Chiapas heeft Fox ook een verborgen agenda, namelijk de voorwaarden creëren voor bedrijven uit het Noorden om zich hier te vestigen. Bedrijven zoals Pulsar, die grote plantages willen uitbaten, met de indianen als goedkope arbeidskrachten.
Ook de maquiladoras (assemblagebedrijven in vrijhandelszones) zouden hier vrij spel krijgen. Maar daarvoor moet er natuurlijk vrede zijn. Fox ziet, net als zijn voorgangers het platteland niet langer als voedselproducent, maar in functie van de technische productie. Fox wil de plaatselijke boeren hier eigendomstitels geven, zodat ze hun grond kunnen verkopen of verhuren aan derden. Dit gaat totaal in tegen het natuurlijke eigendomsrecht van de indianen. Bovendien zet Fox de deur op een kier voor de onderhandelingen met grote multinationale bedrijven over de biodiversiteit en de genetische manipulatie, zonder stil te staan bij de consequenties. Dit zal zeker voor grote botsingen zorgen tussen de rechten van de indiaanse bevolking en de middelen en belangen van de transnationale bedrijven. Fox heeft ook al duidelijk laten blijken niet te zullen investeren in sociale ontwikkelingen. Integendeel de invoering van de BTW op medicijnen en etenswaren heeft al heel wat kwaad bloed gezet bij de bevolking."
Jorge Santiago: "Het is duidelijk dat, zowel het EZLN als de regering van Fox op onderhandelingen aansturen, maar dat zal niet van een leien dakje lopen, zoveel is zeker. De traditionele machtsgroepen: grootgrondbezitters, ondernemers en de "caciques" (soort stamhoofden, nvdr) van de PRI, zullen alles in het werk stellen om dat te doen mislukken. Hier in Chiapas heeft het lokale bestuur, overwegend PRI, het budget van de nieuwe gouverneur niet goedgekeurd, waardoor hij praktisch gezien verlamd is. De paramilitairen (ook meestal van PRI-origine) zijn nog steeds gewapend en wel aanwezig en spreken zich duidelijk uit tégen het terugtrekken van het leger. Naar gelang de tijd vordert wordt de aanvankelijk positieve conjunctuur steeds meer ingewikkeld. Maar belangrijk is, dat er voor het eerst een politieke opening is, hier in Chiapas, dat de mensen zich openlijk kunnen manifesteren, zonder vrees voor repressie. Dat hebben een hele groep mensen hier ook gedaan op 12 januari, om de opstand van 94 te herdenken en de uitvoering van de akkoorden van San Andrés te eisen."
Chiapas blijft één van de centrale thema’s van Mexico. De bevolking van Chiapas besefte ook dat zolang de PRI aan de macht was er geen oplossing voor het probleem van de indianen in het vooruitzicht lag.
Nobelprijswinnaar voor literatuur José Saramago schreef in een communiqué aan Fox – allusie makend op een van zijn vroegere verklaringen, toen hij beloofde het conflict van Chiapas op 15 minuten te zullen oplossen – dat zelfs vijf minuten voldoende waren om het conflict op te lossen: door het bevel te geven aan het leger zich uit Chiapas terug te trekken, aan de paramilitaire groeperingen zich te ontwapenen en aan de politieke verantwoordelijken de akkoorden van San Andrés uit te voeren.
FOX IN ZWAKKE POSITIE
De situatie ziet er echter wel wat ingewikkelder uit. Fox zal het aartsmoeilijk hebben om zelfs maar een fractie van al zijn beloftes te realiseren. Een van de redenen is de figuur van Fox zelf. Volgens de Mexicaanse schrijver Carlos Monsivais is Fox een echte populist met een grote machtshonger. Doctrinair rechts, zeer katholiek, felle tegenstander van het depenaliseren van abortus, hij lijdt aan homofobie en is aanhanger van de Rozenkruisers. Niet te verwonderen dus, dat het eerste buitenlandse bezoek van de nieuwe Amerikaanse president George Bush, richting Mexico gaat.
In zijn regeringsploeg zetelen, naast enkele "overlopers" van PRI en PRD vooral heel wat leden van Opus Dei, van de legionairs van Christus en andere reactionaire organisaties.
Tijdens zijn verkiezingscampagnes moest hij meermaals inbinden tegenover een bevolking die in hoofdzaak vrijzinnig is. Zijn voorstellen om verplichte godsdienstles terug in te voeren, radio- en TV-kanalen toe te kennen aan priesters, werden niet in dank afgenomen.
Het belooft een regering te worden met grote uitdagingen, maar met zwakke instrumenten. De nieuwe regeringspartij PAN beschikt niet over de absolute meerderheid noch in de Kamer, noch in de Senaat. In het Parlement hebben de PRI en de PRD (Partido de la Revolución Democrática) samen meer dan 50 procent van de zetels. De PRI zwaait nog steeds de scepter in 20 deelstaten. Fox zal vooral veel moeten onderhandelen, een politieke cultuur die nagenoeg onbestaande is in het huidige Mexico. Mexico was totnogtoe een presidentieel systeem van waaruit bevelen, middelen en postjes verdeeld werden. Ook dát wil Fox wijzigen. Dat betekent dat hij als president niet altijd strikt de richtlijnen van zijn partij zal kunnen volgen, wat tot interne conflicten kan leiden.
OPPOSITIE VERDEELD
Maar ook de PRI en de PRD gaan een moeilijke periode tegemoet. De PRI is haar ruggengraat, de presidentsstoel kwijtgeraakt. Binnen de PRI bestaan zo’n 40 groeperingen en heel wat militanten durven nu hun ontevredenheid met de manier waarop de afgelopen jaren is geregeerd, te uiten. Ze beschuldigen hun eigen partij ervan een elite te zijn die sterk is op politiek en economisch vlak, maar zwak op moreel en ethisch gebied. De grote syndicale centrales, zoals de CTM (Confederatie van Mexicaanse Arbeiders), het boerensyndicaat CNC, de Confederatie van Nationale Volksorgansaties (CNOP), allen reuzenmachines die de richtlijnen van de PRI opvolgden en de verkiezingsfraude organiseerden, blijven verweesd achter en worden nu buiten spel gezet.
Na deze verkiezingen heeft de PRD, ontstaan in 1988 als afscheuring van de PRI, veel van haar bestaansreden (oppositie voeren tegen de PRI) verloren. Deze gematigde linkse partij beschikt nu nog over 50 parlementsleden (voorheen 125). Een groot gedeelte van haar militanten stemden voor Fox, onder het motto een "nuttige stem" uit te brengen, om de PRI ten val te brengen.
Een ander fenomenaal probleem, waarmee Fox geconfronteerd zal worden is de diep ingebakken bureaucratie. Elke poging tot hervorming zal stoten op grote weerstand van de gevestigde PRI-instituten. Fox beloofde een nieuw federalisme, met uitbreiding van de bevoegdheden van de plaatselijke autoriteiten, maar net daar zitten de oude gewoontes en misbruiken diep ingeworteld.
Het leger is een ander paar mouwen. De strijdkrachten hebben totnogtoe nooit rekenschap moeten geven van het geld dat ze opsoupeerden. Ze beschikten over een ruime autonomie en moesten tegenover niemand rekenschap geven, noch financieel, noch ethisch (schending van mensenrechten, e.d.). Het hoeft dan ook geen betoog dat machtsspelletjes en interne corruptie welig tierden. Drughandelaars hadden er een vaste voet aan de grond. Na de overwinning van Fox, sloeg de paniek toe en brak de interne machtsstrijd in alle hevigheid los. De legertop liet Fox twee militairen van hoge rang, Acosta en Quiroz gevangen zetten wegens hun connectie met de drugshandel, maar ze lieten niet toe dat beide officieren ook beschuldigd werden van het schenden van mensenrechten. Ondanks het vele bewijsmateriaal van de organisatie EUREKA over martelingen en moorden op politieke gevangenen, in de jaren ‘70.
De corruptie in het staatsapparaat gaat van hoog tot laag. Volgens een rapport van de Wereldbank is Mexico het vierde meest corrupte land in de wereld. Mexicanen zien de wetgeving als iets waarover je kan onderhandelen, niet iets wat je toepast. Loyaliteit wordt beloond, verzet of kritiek afgestraft.
Fox zal dus zijn handen meer dan vol hebben wil hij al die chronische kwalen uitroeien. Een oplossing op korte termijn is er zeker niet, daarvoor is de situatie van ongelijkheid, illegaliteit, onveiligheid, economische crisis, bevolkingsexplosie, sociale onrechtvaardigheid en marginalisatie van de indianengemeenschappen veel te diep geworteld.
Heel wat Mexico-kenners en analisten, zoals Chomsky, Carlos Monsivais, Wallerstein en andere, zijn ervan overtuigd dat de machtswissel een goede zaak is. Dat Mexico onmogelijk de 21ste eeuw kon ingaan met dezelfde PRI aan de macht. Zowat alles komt nu op losse schroeven te staan en daardoor is er eindelijk een politieke opening ontstaan. Organisaties, mensen en groeperingen die vroeger niet meetelden kunnen nu hun kans grijpen en een rol opeisen in het politieke leven. Maar tegelijkertijd beseffen de analisten ook dat als de eigenlijke machtsstructuren niet worden aangepakt, of als het oude economische model wordt overgenomen, er weinig zal veranderen. Of dat gebeurt zal vooral afhangen van de druk die de civiele maatschappij zal uitoefenen op Fox. Kort samengevat: het ontmantelen van de PRI ja, maar niet ten koste van de burgers.
(Uitpers, februari 2001)
