Hans ROMBAUT. Julius Caesar in België. Uitg. Universa Press, Wetteren, 2006. 124 blz.
De Romeinen zijn bij ons “terug van weggeweest”. Dat blijkt uit de vele publicaties over hen, die de laatste jaren op de markt zijn gekomen. Zo verscheen eerder dit jaar bij het Davidsfonds “De Romeinen in België” van Robert Nouwen, die voorheen bij dezelfde uitgever “Caesar in Gallië” publiceerde. Waarbij automatisch de vraag rijst: “Is Caesar zelf tot bij ons, in het huidige België” geweest? Op die vraag antwoordt Hans Rombaut, volmondig “ja”, vandaar ook de expliciete titel van zijn studie.
Een gewaagde stelling, want nog in februari jl. poneerde prof. em. dr. Hugo Thoen, toch een zwaargewicht wat de archeologie betreft, zonder meer dat er geen enkel archeologisch bewijs bestaat dat Julius Caesar ooit een voet zette in onze gewesten. Het is dan ook wachten hoe prof. Thoen gaat reageren op dit boek. Wel is duidelijk dat de prof. het wantrouwen deelt dat Caesar’s “Commentarii de Bello Gallico”, het verslag van Caesar over de Gallische oorlog voor de Senaat in Rome, lang te beurt is gevallen. Het zou een onbetrouwbaar propagandageschrift zijn.
Maar de historisch-geograaf Hans Rombaut, gespecialiseerd in de vroege middeleeuwen, is het daar niet mee eens. Rombaut, die stafmedewerker is bij de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten en onder meer redactiesecretaris is van het Nationaal Biografisch Woordenboek, waarvan onlangs het 17de deel verscheen, herlas de “Commentarii” en confronteerde de geografische informatie, die erin te vinden is met de huidige en vroegere toponymische gegevens, met archeologische data, en deed ook prospectie ter plekke. En hij moet vaststellen dat Caesar zeer nauwkeurige informatie over plaatsen en afstanden geeft, die hij toen hij zijn “Commentarii” schreef, waarschijnlijk uit de Romeinse militaire archieven putte.
Rombaut neemt de lezer mee met Caesar van Noord-Italië (Gallia Cisalpina) tot in Tongeren, een veroveringstocht die in 58 voor Christus begon. Het jaar nadat Caesar consul in Rome was geweest en toen voor vijf jaar was benoemd tot proconsul van de provincie Gallia Cis- en Transalpina. Dankzij die functie beschikte hij over legioenen en geld, waarmee hij “vrij Gallië” (naast Gallia Cis- en Transalpina was ook al Gallia Narbonensis in Romeinse handen) onder zijn controle wilde brengen. Rombaut spitst zich toe op de verovering van Belgica (58-57 v.Chr.) en de opstand van Ambiorix, de leider van de Eburonen, in 54-53 v. Chr. Op het hele traject probeert hij de vestingen van de Galliërs, de plaatsen waar werd gevochten, en de oorden waar de Romeinen hun kampen opsloegen, te lokaliseren en te identificeren. Wat heel wat verrassend nieuw materiaal oplevert.
Caesar rukte bij het begin van zijn campagne op door de valleien van de Rhône en de Saône. Dit om praktische redenen. De valleien zijn breed, en zo, merkt Rombaut op, de hoogteverschillen zijn gering. Geen “Ronde van Frankrijk” met hoge cols dus voor de Romeinse legioenen. En eens in vijandig gebied volgde de latere Romeinse dictator steeds rivieren, dit om strategische redenen: om ten minste aan één flank gedekt te zijn bij een aanval van vijandige stammen. Dit houdt in dat de Romeinen zeer goed op de hoogte moesten zijn van het netwerk van rivieren. En ook de Belgen wisten wat er aan de hand was, ze werden niet helemaal verrast toen Caesar met zijn legioenen oprukte, maar ze waren wel verdeeld waardoor hun coalitievorming tegen de Romeinen moeizaam verliep. Informatie en communicatie zijn niet zo’n nieuwe begrippen als velen tegenwoordig denken. (Ook waren de Romeinen na hun verovering niet de eersten om wegen, de heirbanen, aan te leggen, de Galliërs beschikten reeds over een wegennetwerk).
In 58 v.Chr. beveiligde Caesar de oostgrens van Gallia door een versterkte wal tegen de Zwitsers aan te leggen en de Germanen uit het noordoosten van het huidige Frankrijk (o.m. uit Besançon) te verjagen. Na de winter, in 57 v.Chr. rukt Caesar via de beveiligde corridor van Rhône en Saône op naar Belgica, het noorden van Gallië. Hij bereikt de Marne en de Aisne en onderwerpt daar de Remi (denk aan Reims). Bij hen heeft de eerste confrontatie plaats met de coalitie van Belgische stammen, die in het voordeel van Caesar uitdraait. De tweede slag met een nieuwe coalitie van Belgae, onder leiding Boduognatus, de chef van de Nerviërs, wordt uitgevochten aan de Sabis. Vroeger werd aangenomen dat dit de Samber moest zijn. Maar de beschrijving van de Sabis – breed en ondiep – klopt niet met de Samber die smal en diep is. In 1941 lanceerde de Belgische historicus M.-A. Arnould de Selle, die ten zuid-westen van Valenciennes (in Frans Henegouwen), in de Schelde uitmondt als alternatief. Maar in gesprekken met Rombaut over de kwestie, zei hij niet meer te geloven in zijn eigen hypothese.
Het was een aansporing voor Rombaut om een andere oplossing te vinden. Het zou de Samme moeten zijn, een riviertje ten noorden van La Louvière, die voldoet aan de beschrijving van Caesar. De coalitie wordt er verslagen na eerst aan de winnende hand te zijn geweest. De Atuatuci waren te laat om aan de strijd deel te nemen en trokken zich dan maar terug in hun voornaamste vesting, die door Rombaut als Gembloux wordt geïdentificeerd. Maar het bekomt hen niet goed. Ze worden belegerd door Caesar, sluiten dan maar vrede, maar met achtergehouden wapens vallen ze ’s nachts de Romeinen aan. Zowat 4.000 Atuatici sneuvelden en alle stamleden in de vesting, 53.000 in aantal, werden als slaven verkocht.
Daarmee was de verovering van Gallië een feit: geen stam durfde het nog aan de strijd aan te gaan. Ook Ambiorix, de leider van de Eburonen, niet. Hij sloot een bondgenootschap met Caesar. Maar de relatie loopt mis en in 54 v.Chr. – Caesar was toen pas uit Brittannië naar Gallië teruggekeerd – valt hij het winterkamp van Quintus Titurius Sabina en Lucius Aurunculleius Cotta te Atuatuca aan en roeit daar een heel legioen uit. Ook een tweede kamp moet eraan geloven. Maar in 53 v. Chr. organiseert Caesar vanuit dit Atuatuca Eburonum, dat Rombaut identificeert met het later Atuatuca Tungrorum of Tongeren, wat men nu een genocide van de Eburonen zou noemen. Maar het betekende niet het einde van Tongeren, dat na Caesar een belangrijke Romeinse stad werd.
Rijst nu de vraag waarom Caesar in Gallië niet eerst Aquitanië, dat in het zuidwesten grenst aan het al Romeinse Narbonne, aanpakte, of het gebied tussen de Garonne en de Seine. Het antwoord is graan, dat in grote hoeveelheden te vinden was in de Europese leemstreek, waarvan onder meer Haspengouw, zuidelijk West-Vlaanderen en delen van Noord-Frankrijk deel uitmaken. Graan had men nodig om soldaten te kunnen voeden en soldaten had Caesar nodig om zijn plannen om de macht te grijpen in Rome uit te voeren. En het was een belangrijke handelswaar. Met Belgica kreeg Rome er, na Sicilië, een tweede graanschuur bij.
Maar waarom werd Tongeren, dat toch in de oostelijke uithoek van die leemstreek ligt, dan zo belangrijk? Dat is het gevolg van de strategische positie die de stad innam tussen de stroomgebieden van de Schelde en de Maas. Vanuit het huidige Frans-Vlaanderen en elders kon graan via zijvieren van de Schelde tot op korte afstand van Tongeren worden aangevoerd. Om dezelfde reden werd Tongeren een knooppunt van heirbanen. En van Tongeren werd het graan vervoerd naar de troepen die aan de Rijn de grens bewaakten tegen de Germaanse stammen. De poging van Varus in 9 na Christus om Germanië te veroveren mislukte met zijn nederlaag in het Teutoburgerwald. Van toen af werd de Rijn de Romeinse limes (grens). Graan dat vroeger naar Rome ging, was nu nodig voor de troepen aan de grens. De logistieke functie van Tongeren als stapel- en distributiecentrum wordt bevestigd door de ontdekking van een groot horreum (voorraadkamer) te Tongeren. Aan die cdntrumfunctie dankte Tongeren zijn welvaart.
Ongetwijfeld zullen de bevindingen van Hans Rombaut nog lang met een kritisch en sceptisch oog worden bekeken. Maar zijn betoog klinkt zeer overtuigend. En dat vindt ook de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. Ze nodigde haar werknemer uit op 22 mei 2004 te Tongeren een lezing te geven over zijn onderzoek. Na afloop werd Hans Rombaut uitgenodigd ze, mits aanvullend onderzoek, voor te bereiden voor publicatie. Die publicatie is er nu. Het is een uiterst waardevolle bijdrage over het Romeinse tijdperk in België. Maar de lezer weze gewaarschuwd, het is een zeer gedetailleerde studie, niet een met de losse hand geschreven en in één adem uit te lezen boek.
Wellicht had de auteur er ook voor moeten zorgen bij Latijnse woorden direct een vertaling te geven. Niet iedereen heeft een Latijns woordenboek in zijn bibliotheek zitten. Zo wordt al op blz. 11 gesproken over “het grote horreum” van Tongeren, maar pas op blz. 82 wordt duidelijk dat hiermee een stapelplaats voor graan wordt bedoeld. In een uitweiding, op blz. 78, geeft de auteur een mogelijke nieuwe etymologische verklaring van Antwerpen. Het woord zou kunnen afgeleid zijn van het Latijnse Ambaeduaeripae of uit het postklassieke Latijn Anduaeripae. Ik veronderstel dat het zoiets als “de twee oevers” moet betekenen, maar nergens wordt er een vertaling gegeven.
(Uitpers, nr. 77, 7de jg., juli-augustus 2006)
