Er is dezer dagen drukke diplomatieke activiteit gaande betreffende de quasi-burgeroorlog in Oekraïne. Maar de Duitse kanselier Angela Merkel en de Russische president Poetin zijn de enige actoren die werkelijk van tel zijn. Ze zijn ook de enige twee actoren die werkelijk pogen om het conflict te de-escaleren en naar een bepaalde politieke oplossing toe te leiden.
Het gaat om twee machtige figuren die beiden duidelijk focussen op de realiteit, en zich sterk inspannen om een uitweg te vinden. Ze zijn machtig, maar niet oppermachtig. Elk van hen heeft af te rekenen met andere actoren in Duitsland, Rusland, Oekraïne en elders, die geen politieke oplossing willen maar eerder zoeken om het conflict te intensiveren en uit te breiden. Actoren die proberen de onderhandelingen tussen Merkel en Poetin te dwarsbomen.
Vooreerst stellen we vast dat elk van hen een bodemlijn heeft. Kanselier Merkel wil garanties dat de territoriale integriteit van Oekraïne volledig en permanent gerespecteerd blijft (met uitzondering van de Krim). President Poetin wil garanties dat Oekraïne nooit lid zal worden van de NAVO.
Wie de uitspraken in een publiek twistgesprek wil analyseren kijkt best niet alleen naar wat er wordt gezegd, maar vooral naar wat er niet wordt gezegd. Kijken we even naar de publieke verklaringen van Merkel, Poetin, en anderen gedurende de laatste tien dagen van augustus 2014. Op 23 augustus reisde kanselier Merkel voor het eerst naar Kiev om er met de nieuwe Oekraïense president Petro Porosjenko en andere leiders te gaan praten. Blijkt dat er vredesgesprekken op de agenda staan tussen Porosjenko en Poetin voor 26 augustus. Dit is positief, zei ze, maar ze waarschuwde Porosjenko dat gesprekken alleen, geen grote doorbraak zullen opleveren. Op de Duitse televisie ARD merkte ze op: “Maar er moet met elkaar gesproken worden wil men oplossingen vinden”. Ze vervolgde: “Ik ben er ten stelligste van overtuigd dat er enkel een politieke oplossing is, waarbij de Europese Unie en Duitsland graag willen helpen”. Merk op dat ze zegt “enkel een politieke oplossing”.
Ze gaf een persconferentie samen met Porosjenko waarin ze dit verder onderstreepte: “Onze focus mag niet op het militaire liggen”. Dan voegde ze er nog deze woorden aan toe die Porosjenko liever niet hoorde: “Er moet een bilateraal staakt-het-vuren komen”. Porosjenko had steeds opgeroepen voor een unilateraal staakt-het-vuren, een dat enkel lag bij de afscheidingsgroepen in Donetsk en Luhansk. Porosjenko antwoordde toen: “Jammer genoeg zal er altijd een militaire dreiging zijn tegen Oekraïne.”
Er waren nog andere plaatsen waar er met woorden werd gespeeld. Toen, na heel wat vertraging, Russische vrachtwagens met succes de humanitaire hulp afleverden in Luhansk en weer vertrokken, noemde Porosjenko dat een “invasie”. Merkel en VS president Obama spraken over de Russische hulpverlening in termen van schending van de Oekraïense soevereiniteit, waarbij er ze er sterk op letten om de term ‘invasie’ niet te gebruiken.
Andriv Lysenko, een havik en woordvoerder voor de Oekraïense Nationale Raad voor Veiligheid en Defensie, beschuldigde de Russen ervan militair materieel uit het land te smokkelen om zo de ontdekking ervan te vermijden. Oleg Tsarev, parlementsvoorzitter van ‘Nieuw Rusland’ dat de Donetsk en Luhansk republieken verenigd, meende dat dergelijke beschuldiging ronduit ‘dom’ was. “Mochten we zoiets willen doen, dan zouden we minder zichtbare grensovergangen gebruiken, en zouden we dat niet doen via een humanitair hulpkonvooi onder de ogen van de hele wereld.”
Kijk ten slotte ook naar het volgende: op de beschuldigingen vanwege Obama dat Rusland troepen naar Oekraïne had gestuurd en daarmee het conflict verder aanwakkerde, antwoordde Poetin met de stelling dat Russen en Oekraïners praktisch één volk zijn. Van belang is het woord ‘praktisch’. Het geeft Poetin de mogelijkheid aan een onderhandelde oplossing te werken, die hij niet zou hebben gehad mocht hij het woord niet hebben gebruikt.
Er kwamen toen ook andere stemmen aan bod. Anders Fogh Rasmussen, de Deense uittredende secretaris-generaal van de NAVO, een gekende havik, zei dat de NAVO zou beslissen om voor de allereerste keer troepen te ontplooien in Oost-Europa. Is het wel zeker dat de NAVO dit zal beslissen? Tot nog toe waren de West-Europeanen sterk tegen dit idee gekant, omdat het gezien wordt als een provocatie aan het adres van Rusland. Deze terughoudendheid is vooral een doorn in het oog van de Baltische staten en Polen. In een opiniestuk in de New York Times, meende Slawomir Sierakowski, een gekende Poolse analyst, dat dergelijke houding de Oost-Europese staten tot tweede-klasse leden degradeerde, en dat het een halfslachtige houding is van de oude NAVO-leden, en meer bepaald van Duitsland.”
De militaire doorbraak van het Oekraïense regime in de opstandige regio’s liep eigenlijk vast; wat zijn zwakke militaire capaciteit aantoont. De verdere Russische stappen in het gebied werden gecatalogeerd als een belangrijk nieuw offensief, en nieuwe sancties tegen Moskou zullen dus volgen. Niet alleen de Verenigde Staten maar ook het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland hebben echter duidelijk gesteld er niet aan te denken om troepen naar Oekraïne te sturen voor gelijk welke reden. Sancties, ja, tot op een zekere hoogte; troepen, nee. Maar de Oekraïense regering is nu precies uit op ‘troepen’, alsook op een dringend lidmaatschap van de NAVO.
Een vraag die zich opdringt is wie er het meest schade oploopt door de sancties en tegensancties. De VS en West-Europa hopen dat ze de Russische inkomsten behoorlijk kunnen benadelen door de olie- en gasexporten drastisch aan te pakken. Rusland heeft van zijn kant de invoer stopgezet van landbouw- en andere producten uit West-Europa. Dit is niet alleen slecht voor de Europese boeren maar bedreigt op termijn ook de kansen van West-Europese landen om in Rusland te investeren. Moskou heeft allusie gemaakt op het stopzetten van samenwerking qua petroleumexploitatie in het Poolgebied.
Het is wellicht zo dat beide kampen steeds meer economische nadelen zullen ondervinden van deze sancties en tegensancties. Intussen zal Obama moeten beslissen hoe sterk hij de Russische samenwerking nodig heeft in zijn nieuwe prioriteit om een grote coalitie te sluiten die de troepen van het Kalifaat in Irak en Syrië moet bestrijden.
Zal dit conflict nu uitgroeien tot een echte militaire confrontatie gebaseerd op parameters uit de oude Koude Oorlog? Er komen hierover voorspellingen zowel van links, het centrum als van rechts. Ik denk echter van niet, precies omwille van de inspanningen van Merkel en Poetin, die zeker zullen blijven aanhouden zelf al verscherpt de retoriek.
Kunnen Poetin en Merkel tot een overeenkomst komen? Theoretisch is het best mogelijk. Zoals Henry Kissinger duidelijk schreef in zijn opiniestuk in de Washington Post, ligt het sleutelelement bij de ‘finlandisering’. “Finland laat geen twijfel bestaan over z’n onafhankelijkheid en z’n samenwerking met het Westen, maar vermijdt zorgvuldig elke institutionele vijandigheid tegenover Rusland.” Finland is lid van de Europese Unie en de Eurozone, maar heeft nooit aanstalten gemaakt om tot de NAVO toe te treden.
commentaar nr 384, 1 september 2014
Immanuel Wallerstein
