Recht is een ding, rechtvaardigheid een ander. Het verschil tussen beide is soms groot. Soms heel groot. Daarom werd in de Romeinse Oudheid al gewaarschuwd dat een uiterst strikte toepassing van het recht kon uitmonden in flagrant onrecht. ‘Summum ius, summa iniuria’, aldus Cicero.
Demonen
Hoewel hij al eeuwen meegaat en aan talloze generaties juristen is ingelepeld, is die wijze raad al vaak in de wind geslagen. Anno 2019 hoef je daarbij niet eens aan pakweg Turkije of Rusland te denken. Een prominente lidstaat van de Europese Unie is in het zelfde bedje ziek. Zwaar ziek.
Het is immers niet de eerste keer dat in Spanje – ook in het democratische tijdperk na de Franco-dictatuur – het justitie-apparaat zich leent tot zeer aanvechtbare politieke uitspraken.
Je zou verdorie zelfs gaan denken dat daar in de hoogste gerechtelijke kringen een geheimzinnige demon rondwaart die in schijn het Catalaanse streven naar onafhankelijkheid bestrijdt, maar het in werkelijkheid telkens opnieuw aanwakkert.
In 2010 bijvoorbeeld, toen het speciale autonomiestatuut voor Catalonië – dat na veel touwtrekken en onderhandelen in 2006 tenslotte wel was goedgekeurd door een meerderheid in het Spaanse nationale parlement – door het Spaanse Hooggerechtshof in essentie nietig werd verklaard wegens ‘in strijd met de grondwet’. Die grondwet dateert wel uit de jaren na de dood van Franco maar bevestigt – helemaal in de geest van de dictatuur – de eenheid en onschendbaarheid van de Spaanse staat. Van verschillende (min of meer) autonome ‘naties’ binnen één (federale, laat staan confederale) Spaanse staat kon nooit sprake zijn.
Meer dan kaakslag
Voor vele Catalanen was dit meer dan een kaakslag. Het was het (zoveelste) bewijs dat Spanje nooit ernstig zou willen onderhandelen over ver-reikende Catalaanse autonomie binnen Spanje, en dat onafhankelijkheid dus de enige resterende optie werd. Een grotere dienst had de gepolitiseerde Spaanse justitie de ‘independentisten’ niet kunnen bewijzen.
Voor de rechtse regering-Rajoy was dat voldoende om het referendum te verbieden dat de Catalaanse regionale regering over de kwestie wou organiseren. Hoe de Spaanse oproerpolitie omging met Catalaanse kiezers die vreedzaam hun stem wilden uitbrengen heeft de hele wereld in oktober 2017 gezien. Enkele EU-lidstaten waagden zich aan vermanende woorden, maar verder ging het niet.
De Europese Unie daarentegen koos wel duidelijk partij. Theoretisch verklaarde ze het nu openlijke conflict tot een interne Spaanse aangelegenheid, maar tegelijk liet ze uitdrukkelijk en herhaaldelijk weten dat een onafhankelijk Catalonië niet zomaar aanspraak kon maken op EU-lidmaatschap. Veel duidelijker kon de EU de Spaanse staatsnationalisten niet in de kaart spelen.
Geen illusies
Het vervolg kent men. Op grond van volkomen uit de lucht gegrepen beschuldigingen werden een twaalftal Catalaanse leiders in de gevangenis gegooid, terwijl andere hun heil zochten in ballingschap. De geïnterneerden hebben haast twee jaar moeten wachten op een formeel proces; over de afloop daarvan maakte ongeveer niemand in Catalonië (of in democratisch Spanje) zich illusies. De vonnissen vorige maandag waren zeer hard en verdienen dus wel even aandacht.
Uit het internationale aanhoudingsbevel dat destijds werd uitgevaardigd tegen de voortvluchtige Catalaanse minister-president Puigdemont herinnert de lezer zich wellicht de drievoudige aanklacht: rebellie, opruiing, misbruik van overheidsgeld. De eerste beschuldiging – die gebruik van geweld veronderstelt – was ook voor Duitse en Belgische rechters te gek om los te lopen. Dat het geweld in werkelijkheid van Spaanse zijde kwam had immers iedereen kunnen vaststellen.
‘Opruien’ dan. Dat betekent volgens Van Dale ‘opstoken, in beroering brengen’ maar wordt door ordelievende overheden en hun juristen vaak gebruikt in de zin van ‘aansporen tot wetsovertreding’. En aangezien de Spaanse regering het referendum had verboden – waarin de Catalanen zich nota bene evengoed tégen onafhankelijkheid hadden kunnen uitspreken – was het ‘uitnodigen’ tot deelname aan dat referendum in Spaanse ogen uiteraard een wetsovertreding. Een schoolvoorbeeld van cirkelredenering.
Het ‘misbruik van overheidsgeld’ bleek ook geen steek te houden. De Catalaanse overheid had schoolgebouwen ter beschikking gesteld, ja. Maar kiesbureaus werden bemand (m/v) door vrijwilligers, kiesbrieven en urnen werden door Catalaanse verenigingen gefinancierd. Zodat zelfs een voormalige Spaanse minister van Financiën na onderzoek moest erkennen dat “geen euro overheidsgeld” was uitgegeven voor het referendum.
Het mocht allemaal niet baten. Om zich niet oeverloos belachelijk te maken in de ogen van zowat elke rechtsstaat hebben de Spaanse rechters de beschuldiging van ‘rebellie’ – wegens onvoldoende bewijsgronden, neen maar – niet laten gelden. Maar voor beide andere beschuldigingen werd zowat de hoogste strafmaat gehanteerd.
Deur dicht
Daarmee zijn ongetwijfeld weer vele Catalanen in de armen van de ‘independentisten’ gedreven, aangezien eens te meer het gevoel werd versterkt dat voor de Spaanse staat zelfs zinvolle onderhandelingen over meer autonomie uitgesloten zijn en blijven. Voor zover dat nog nodig mocht zijn, ontnam premier Sanchez (van de sociaaldemocratische minderheidsregering) ook elke illusie aan alle Spanjaarden en Catalanen wier gevoel voor reële democratie wat meer ontwikkeld is: de vonnissen zullen zonder enige tegemoetkoming worden uitgevoerd, verklaarde hij meteen. Van kwijtschelding of zelfs maar strafvermindering kan geen sprake zijn.
Die uitspraak is allicht mede geïnspireerd door louter electorale motieven, lees: om toch vooral geen Spaanse kiezers af te stoten in de nationale verkiezingen die binnen minder dan een maand plaatsvinden. Kennelijk is Sanchez daar meer om bekommerd dan om het lot van de Catalaanse sociaaldemocraten die nu dezelfde weg dreigen op te gaan als de Catalaanse vleugel van de Partido Popular: de onherstelbare irrelevantie.
In elk geval roepen de recente vonnissen de legendarische slagzin van zovele anti-fascisten in herinnering: “waar de wet onrecht wordt, wordt verzet een plicht”. Dat verzet bleef tot dusver in Catalonië grotendeels geweldloos. De jongste provocatie van Spaanse zijde lijkt de indrukwekkende traditie van Catalaanse geweldloosheid aan het wankelen te brengen.
Helemaal verrassend is dat niet: de Catalanen hoeven maar naar Baskenland kijken om vast te stellen dat ‘de andere aanpak’ een veel ruimere autonomie heeft opgeleverd. De onverzettelijkheid van de Spaanse staatsnationalisten (in alle partijen behalve Podemos) kan dus tot bedenkelijke conclusies leiden. Maar misschien is dat precies wat zij eigenlijk willen. Van partijen als Vox, PP en Ciudadanos kan je dat verwachten. Maar ook de sociaaldemocratische premier was er (zie hierboven: electorale angstreflex) als de kippen bij om van de Catalaanse overheid te eisen dat zij elke vorm van geweld zou veroordelen, terwijl hij ondertussen ongegeneerd de Spaanse oproerpolitie tekeer liet gaan. Mefisto lacht in zijn vuistje.
PS. Wanneer zij de Spaanse staatsnationalisten niet welgevallig is blijkt ook de vrije meningsuiting er te moeten aan geloven. En dat niet alleen op het Spaanse grondgebied, maar tot in het buitenland toe, zoals vorig jaar bleek. Nadat toenmalig Vlaams-parlementsvoorzitter Peumans zijn solidariteit met de Catalaanse politieke gevangenen had uitgesproken werd de diplomatieke vertegenwoordiger van de Vlaamse regering in Madrid persona non grata ofte ‘ongewenst’ verklaard.
