Achterop zijn nieuwe boek liet Koert Debeuf de wanhopige, zo vaak gestelde vraag drukken: “Het Midden-Oosten komt bijna dagelijks in het nieuws. De situatie in de regio lijkt dag in, dag uit complexer te worden. Waarom licht niemand eens toe hoe de vork in de steel zit?” Zijn antwoord op de vraag is het boek: Wat je moet weten om het Midden Oosten te begrijpen. Het is een compacte, goed georganiseerde, degelijke inleiding op een onoverzichtelijke geschiedenis.
Koert Debeuf, VUB-professor voor het Midden-Oosten is door zijn levensloop — met onder meer vijf jaar werk in Caïro voor de liberale fractie (ALDE) van het Europees parlement, waarna visiting research fellow in Oxford, en intussen enkele boeken — de voorbije paar jaar opgevallen als een uitstekend geïnformeerde, afstandelijke waarnemer van de onophoudelijke schokken en omwentelingen in de regio.
Die regio is groot en rekbaar — gaat het over de Middellandse Zee of alleen de Oostelijke Middellandse Zee, of strekt ze zich uit van Marokko (of Mali) tot aan de Chinese grens (en wèlke Chinese grens?) en begint het Oosten dan in Marokko? — en is op veel verschillende vaak tegenstrijdige manieren observeerbaar. Is het bij voorbeeld het Midden-Oosten waar we het over hebben, dan wel het Nabije Oosten volgens een andere school (want het Midden-Oosten zou dan in bijvoorbeeld Iran beginnen, wat volgens anderen al Centraal Azië is). Gelegenheid tot discussie en ruziemaken ligt er volop, en dit is al bezig, voor wie nog bijbelse of antieke geschiedenis gelezen heeft, van lang voor het Romeinse Rijk het allemaal in één net bij elkaar trok. Voor even, enkele eeuwen lang.
Omdat Koert Debeuf van opleiding historicus is, begint hij zijn zeer politieke boek met geschiedenis: een tijdlijn die loopt van lang voor 650 tot 2025, met een kaart van de regio erbij. Zijn focus heeft hij gelegd op de laatste tweehonderd jaar, “van een regio die ligt tussen Egypte, Iran en Turkije. Egypte wordt beschouwd als deel van het Midden-Oosten, maar ook van Noord-Afrika. De andere landen van Noord-Afrika bespreek ik enkel waar dit noodzakelijk is: het Midden-Oosten heeft veel meer invloed gehad op de rest van Noord-Afrika dan omgekeerd. Afghanistan is geen deel van het Midden-Oosten, maar speelde wel een rol in de geschiedenis van het jihadisme en komt daarom ook voor in dit boek.” Binnen die krijtlijnen ongeveer vat Debeuf zijn onderwerp, en terwijl je hem volgt in die zogenaamd oosterse geschiedenis die in zo hoge mate ook de geschiedenis van het Westen is — of op z’n minst van de beschavingen rond de Middellandse Zee, Mare Nostrum zoals de Romeinen ze noemden, ‘Onze Zee‘ –, moet je wel zien hoe vaak en hoe ver en hoe ingrijpend dat Midden-Oosten buiten die krijtlijnen gevloeid is. Of hoe Turken en Mongolen uit Oost-Azië “ons” Midden-Oosten binnenstroomden en het onherkenbaar veranderden, bijna even grondig als Westers kolonialisme rond de Mare Nostrum huisgehouden heeft.
Caïro, Bagdad, Damascus.
Belang heeft dit omdat Debeuf al dadelijk aangeeft hoe de beschaving langs de Zee zich af en aan in eb en vloed afspeelt in de driehoek tussen de hoofdsteden Caïro en Damascus en Bagdad, of tussen de oude rijken van Egypte en Byzantium/Constantinopel/Istanboel en Perzië, of heden ten dage tussen Turkije, Egypte/Saoedi Arabië en Iran. Natuurlijk is dit alles oude geschiedenis en past het niet in die voorbije tweehonderd jaar, maar het is wel een geschiedenis die op haar manier nog altijd bezig is.
Geen nood nochtans, Koert Debeuf wil niet alles uitleggen, daar heeft hij de plaats niet voor, prompt al is hij bij de geboorte van de Islam en de opgang, van de Profeet Mohammed en de vroege Kalifaten tot het kolonialisme en de neergang van het Ottomaanse Rijk. En is het niet zo dat alle kwalen van het Midden-Oosten — de dictaturen, het economische drijfzand, de religieuze fanatismen — waaraan het niet lijkt te kunnen ontsnappen uitsluitend te wijten zijn aan de kolonisatie, ze komen er toch allen min of meer uit voort, zij het onder andere namen. Zo vloeien de oorlogen in de Levant, waarvan het Israëlisch-Palestijns conflict de meest besproken kers op de taart vormt, bijna naadloos voort uit de val en de verdeling van het Ottomaanse Rijk.
Leidde de opdeling van het Ottomaanse Rijk na de Eerste Wereldoorlog tot het verschijnen van landen als Syrië, Jordanië, Irak en het ongelukkige Libanon, terwijl de Britse diplomatie aan de Arabieren iets heel anders beloofd had in ruil voor hun inspanningen in de oorlog, het leek dan op. z’n minst onwaarschijnlijk dat juist het zeer kleine Britse mandaatgebied Palestina de eeuwigdurende tijdbom zou worden in de constructie, op het oog alleen maar door een brief van de Britse minister Arthur Balfour aan baron Rothschild, die in Palestina “een Joods tehuis” beloofde aan de zionistische beweging. De rest werd het conflict dat de Palestijn Yasser Arafat “de Achilleshiel” van het Midden-Oosten zou noemen, en dat deze week in Gaza een van zijn zovele moorddadige momenten ingegaan is. Debeuf bemeestert het allemaal in korte hoofdstukken die lijnrecht naar de tegenwoordige minder dan briljante toestand van de regio leiden. Natuurlijk krijgt Palestina, het “Joodse thuisland” een eigen hoofdstuk, waarin Debeuf zich diplomatiek handig op de vlakte weet te houden. De zin die zijn verhaal zou kunnen samenvatten is “Net als alle andere Arabische verzuchtingen, werden ook deze eisen door Europa van tafel geveegd.” (p. 81)
Het hoofdstuk over de Arabische revolutie van 2010 en 2011, die begon in Tunesië, oversloeg naar Egypte — waar Debeuf toevallig verbleef –, en bijna de hele Arabische wereld aanstak, is wat in dit boek duidelijk het dichtst bij zijn hart en sympathie ligt. Inderdaad was toen voor de hele wereld zichtbaar hoe ontplofbaar die Arabische wereld bleef onder haar loden deksels van dictaturen. En hoe gemakkelijk die dictaturen-familie bang gemaakt werd, maar hoe gemakkelijk het toen voor hen bleek met geweld van massief geld en steun uit Amerika de verloren macht terug te grijpen, desnoods in naam van de strijd tegen het islamisme. Hoe ingrijpender was dat voor wie er woonde, en zag hoe de vrijgevochtenheid en de euforie bij het revolutionaire volk wegebde, en niets dan angst achterliet.
Wat daarna kwam, de burgeroorlog in Syrië, de nieuwe Gaza-oorlog tegen Palestina, de ogenschijnlijke stabilisering van een “nieuwe orde”, wordt schetsmatig en lucide uitgetekend in het boek. Als één punt van kritiek nodig zou zijn, dan die op het onderbelichte conflict tussen Iran, leider van de sjiïetische moslimwereld, en Saoedi Arabië, leider van de sunni-islam. De latente oorlog tussen die twee om het wereldleiderschap over de hele islamitische wereld , met inbegrip van de Iraanse inspanningen om kernwapens te ontwikkelen, spelen een veel te grote rol in de oorlogen van het Midden-Oosten om slechts in de marge besproken te worden. Dààr had ik meer over willen lezen.
Wat je moet weten om het Midden-Oosten te begrijpen is een vlot leesbaar en compact, nuttig boek dat inderdaad als inleiding kan dienen op de hopeloze complicaties van deze wereld tussen Marokko en de Chinese Grens, en daarbij ook nog aangenaam leest.
Wie wist bij voorbeeld dat het tot de negentiende eeuw duurde eer er in het Ottomaanse Rijk meer moslims dan christenen woonden?
Koert Debeuf: Wat je moet weten om het Midden-Oosten te begrijpen. De Bezige Bij, Amsterdam 2025, 220 blz. 21,99 €
