‘Is Rusland groter dan Europa?. Die vraag staat op Google. Ze verraadt hoe een deel van Europa zichzelf heeft gehersenspoeld met het beeld dat Europa eindigt aan de grens met Rusland. Het is een erg gevaarlijke mentaliteit: Rusland wordt hoe dan ook uitgesloten. En dat verklaart enkele frustraties aan Russische kant.
Kennis van aardrijkskunde is van weinig nut in de politiek. Uit het nieuwsaanbod leer ik althans dat Israël een deel van Europa is (voetbalcompetitie, Eurovisie Songfestival, EU-onderzoeksprojecten…), terwijl Rusland dat niet is, want volgens grote titels bedreigt Rusland dat Europa. Is de Oeral opgeschoven? Ligt Moskou dan in het nieuwe continent Eurazië?
Waar begint en eindigt Europa? Europa, Europees… meestal wordt die term gebruikt voor een deel van Europa, dat van de EU en kleine buren. Europa, dat is van de Atlantische Oceaan tot de Oeral, zei Charles de Gaulle, die in 1966 Frankrijk terugtrok uit het geïntegreerd bevelhebberschap van de Navo. Europa moest op eigen benen staan, vond de generaal 58 jaar eer zijn opvolger Macron dat prevelt. Op dat vlak kunnen we met de generaal instemmen. Rusland is nu eenmaal in hoofdzaak een Europese mogendheid. Europa zonder Rusland is een gehandicapt continent.
Helsinki
Tijdens de ‘Koude oorlog’, toen het continent Europa grotendeels in twee blokken was opgedeeld, werd gezocht naar een Europees veiligheidssysteem. Het was vooral onder impuls van Moskou dat het zogenaamde Helsinki-proces meer dan 50 jaar geleden op gang kwam. De détente, noemde men dat. Moskou drong aan op een continentaal veiligheidssysteem waarmee het de bevestiging wou bekomen van de naoorlogse grenzen, op de eerste plaats de Oder-Neisse grens tussen Polen en de DDR (Oost-Duitsland). En tegelijk wou het bevestiging van zijn gezag over zijn blok (Pact van Warschau genoemd).
West-Europese leiders zagen brood in deze détente omdat ze wel uit waren op samenwerking, zeker economische. En om tegelijk via het thema ‘mensenrechten’ opposanten in het Sovjetblok een stok te geven. Inderdaad, in al die landen kwamen ‘Helsinki-comité’s’, een vorm van min of meer gedoogde dissidentie.
Het leidde in 1975 in Helsinki tot de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, wat nadien de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking (OVSE) werd. Diezelfde OVSE die bij voorbeeld waarnemers naar verkiezingen stuurt en die tracht, doorgaans vruchteloos, in conflicten te bemiddelen.
In Helsinki waren 33 Europese staten vertegenwoordigd, plus de VS en Canada. Niet dat de VS enthousiast waren over Helsinki, maar als de grote baas van de Navo konden of wilden ze niet aan de kant staan, wel op de remmen. En met dat thema mensenrechten kon het Sovjetkamp altijd wel bestookt worden;
Na de implosie
Na de implosie van het Sovjetblok in 1989, en twee jaar later van de Sovjet-Unie en van het Sovjetsysteem zelf, zagen westerse leiders Rusland als een zwakke prooi. Rusland werd overspoeld met raadgevers om er zo snel mogelijk een kapitalistisch systeem in te voeren. De ex-bureaucraten vroegen daar om, ze hadden er altijd al van gedroomd zelf kapitalist worden. Een schoktherapie, noemden ze dat. De grootste plundering van de 20stye eeuw, zei verbannen dissident auteur Aleksander Solzjenitsyn. In een minimum van tijd was er een stevige oligarchie die de meeste rijdkommen van het land had geroofd.
Het Westen juichte. Toen de Russische president Boris Jeltsin in 1993 met zeer zwaar geschut zijn parlement onder vuur nam, er vielen meer dan 100 doden, kreeg hij lof. Toen zijn luchtmacht Tsjetsjenië kapot bombardeerde, werd Rusland toegelaten tot de Raad van Europa, de club die waakt over mensenrechten. Toen hij dreigde de verkiezingen te verliezen tegen de communist Zjoeganov, stuurde VS-president Bill Clinton een staf ervaren verkiezingsexperts om hem te helpen.
(zie: https://www.uitpers.be/onze-vrienden-de-oligarchen/)
Jeltsin en zijn bende verzopen in de corruptieschandalen. Vladimir Poetin hield hem als chef van de geheime dienst FSB en later als premier uit handen van justitie en werd op het eind van de eeuw beloond met het ambt van president. Onder Jeltsin was het vijandbeeld tegenover Moskou opgeborgen, Washington en zijn Europese aanhang zagen een kans om Rusland als een onderdanige partner te integreren.
Maar noch de meeste oligarchen, noch de ploeg die Poetin uit de FSB meebracht naar het Kremlin, waren daartoe bereid. Poetin wou snel de ondergane beledigingen van de jaren 1990 ongedaan maken. En waarom de pas verworven buit van de grote plundering met buitenstaanders delen – eigen volk eerst. Poetin wou wel graag op goede voet staan met het Westen, hij deed voorstellen voor samenwerking. Na de aanslagen van 11 september 2001 in de VS stelde hij nauwe samenwerking in de strijd tegen het terrorisme voor. Maar elk voorstel werd in de wind geslagen.
Poetin zag integendeel hoe de Navo in 1999 en 2004 uitbreidde met drie gewezen lidstaten van het Pakt van Warschau en drie gewezen Sovjetrepublieken (de Balten). Rusland voelde zich zwaar bedrogen, had Michail Gorbatsjov in 1990 niet de verzekering gekregen dat dit niet zou gebeuren in ruil voor de Duitse hereniging? Jawel, maar niet schriftelijk in een verdrag. Maar waarom die uitbreiding van de Navo, tegen wie? Tegen wie anders dan Rusland dat zich opnieuw vernederd voelde. Alsof het niet tot Europa behoorde. Toen de Navo zonder enig VN-mandaat in 1999 volop ging deelnemen aan de oorlog rond Kosovo, met bombardementen op Belgrado, groeide in Moskou het wantrouwen tegen de westerse plannen zienderogen.
De vijand
De ‘Rozenrevolutie’ in Georgië (november 2003) en de ‘Oranjerevolutie’ eind 2004 in Oekraïne, sterkten dat wantrouwen. Rusland wasvoor het Westen weer een vijand geworden. In eigen land had Poetin in 2003 de oligarchen gewaarschuwd zich niet in te laten met politiek en diplomatie – dus zeker de rijkdommen van het land niet wijd open te gooien voor buitenlandse kapitalisten. Een van de grote oligarchen, Michail Chodorkovsky, deed dat toch. Zijn bedrijven werden ontmanteld, hijzelf jarenlang opgesloten en tenslotte verbannen.
Het Westen is, met Washington als toonaangever, sindsdien steeds agressiever geworden. Rusland krijgt duidelijk geen plaats in Europa, bewust wordt het begrip Europa ingezet tegen Rusland. Oekraïne moest bij het “echte Europa”, er los van komen, niet om de democratie te redden zoals werd verteld. Oekraïne was in 2004 niet democratischer dan Rusland en is het sindsdien ook niet geworden; etnische minderheden hebben in de Russische Federatie meer rechten dan in Oekraïne.
Maar Oekraïne, Moldavië, Georgië…moeten Rusland als vijand en niet als een buur zien waar mee te handelen valt. Russische invloed wordt in westerse taal Russische greep. Oekraïne had en heeft nochtans alle belang bij goede buurschap met een groot land waarmee het sterke culturele en economische bande heeft, in wederzijds belang. Maar nee, Oekraïne moest in 2004 en 2014 “voor Europa kiezen”. Dat Europa waarin Rusland, bijna de helft van het continent, geen plaats krijgt.
Aan die geografie valt echter weinig te wijzigen. Ook de misdadige (tegen alle internationaal recht in) Russische invasie van Oekraïne verandert de Europese realiteit niet. Met die oorlog viert het Russisch nationalisme hoogtij, de kloof is breed geworden. Het Westen heeft dat nationalisme met zijn vijandige houding wel aangewakkerd. Maar de Russische samenleving is meer dan het Kremlin en de oligarchen. Ook de Russische Federatie heeft veel te winnen bij een pan-Europese samenwerking.
Rusland zal hoe dan ook onze buur blijven, en door het nu al een kwarteeuw als een vijand aan te pakken, wordt de veiligheid in Europa bedreigd. Er zal hoe dan ook, liefst zo snel mogelijk, een veiligheidssysteem voor Europa moeten komen. Met Rusland erbij, inbegrepen. Het is dat, of oorlog.
