Heeft het leven waarde? Het is eens te meer een provocerende vraag van mijn lievelingsfilosoof, Francis Wolff. Niet ik het altijd met hem eens ben, verre van, maar omdat zijn boeken dun zijn en hij voor elk thema geduldig en meticuleus de redeneringen uitlegt. En dan zijn onvermijdelijk besluit presenteert.
Dit is in dit boek niet anders. Francis Wolff denkt links en ecologisch maar kraakt de gangbare ecologische filosofie krachtdadig af. Waarom zouden we niet meer mogen spreken over ‘de natuur’, maar wel over ‘la vie’, het leven, en ‘le vivant’, het levende? Neen, er is geen intrinsieke waarde in dat levende. En er is niets mis met antropocentrisme. Emancipatie vergt een humanistisch beleid.
De redenering gaat zo.
Het volstaat te denken aan een hersendode, een lichaam dat leeft maar geen mens meer is. Of denk aan de Kerk die tot 1869 geen probleem zag in het doden van een embryo tijdens de eerste weken, precies omdat het ‘geen mens’ was. Filosofen als André Gorz of Hans Jonas pleitten ervoor het menselijk leven te vrijwaren.
Vandaag zou dat niet meer mogen. Alle ‘leven’ verdient respect. De mens heeft zich meester gemaakt van de natuur en dat is een ecologische misdaad. Alle ‘leven’ verdient respect, dus ook microben en bacteriën, bergen en bloemen en elektronen. De mens staat niet boven de natuur maar is er deel van.
Maar, zo stelt Wolff, het is dank zij ‘de natuur’ dat het darwinisme kon ontstaan en dat veel bijgeloof kon worden ontmaskerd en religies hun pluimen verloren. Dat is wat de deur naar emancipatie heeft geopend.
Denk ook aan de sociologie die zich moet afzetten tegen een naturalisering van de samenleving.
We moeten de mens daarom zien als een natuurlijk wezen naast andere natuurlijke wezens, anders is er geen emancipatie meer mogelijk.
Het dominante ecologische denken gebruikt in feite een moreel argument: we mogen ons niet gedragen alsof we boven de natuur staan. ‘Wij zijn levenden’ betekent: we moeten ons gedragen als levenden, net als andere levenden.
Het leven wordt echter niet bedreigd en de mensheid is niet bedreigend, wel omgekeerd. Het is niet ‘leven’ dat waarde heeft, maar wel ‘menselijk leven’, ‘elk menselijk leven’.
Het leven, zo stelt Wolff, wil slechts één ding, en dat is leven. Het heeft ook geen doel en geen zin, behalve zichzelf.
Wie ecologisch denkt zal dan spreken over de ‘intrinsieke waarde’ van het leven. Dit is echter tegenstrijdig, aldus Wolff, want de een heeft de ander nodig om te leven. De vos kan slechts leven door het konijn van zijn leven te beroven. Mochten alle levende wezens een gemeenschap met wederzijds respect vormen, ze zouden ophouden met leven! Als men ‘het leven’ respecteert, houdt het op!
Er moet dus een keuze gemaakt worden en wie kan dat doen? We komen zo onvermijdelijk terecht in een antropocentrische waardenschaal.
‘Leven’ kan een intrinsieke waarde hebben, maar dan enkel voor diegene wiens leven het is, of m.a.w. het is een biocentrisch sofisme.
Ethiek
Moeten we kiezen voor een ethiek van de dierenwereld (de levende wezens) of voor een ethiek van het leefmilieu (de levenden)?
Als we dieren op dezelfde manier als mensen gaan behandelen, kan het dan niet ook omgekeerd? Houdt anti-specisme geen risico van wreed autoritarisme in?
Als je doordenkt over een ethiek van het leefmilieu, dan merk je dat het biocentrisme onmogelijk is. De menselijke soort zou handelen als een roofdier, maar soorten kunnen verdwijnen en nieuwe soorten kunnen ontstaan. Is het niet omgekeerd? Verlies aan biodiversiteit is slecht voor de mensheid, net zoals klimaatverandering.
Als je biocentrisch denkt, zonder hierarchie tussen de soorten, dan zou je logischerwijs 90 % van de schadelijke homo sapiens moeten uitroeien.
Het is niet ‘de mensheid’ die schuldig is, aldus de auteur, maar wel een industrieel kapitalisme en diegenen die daar profijt uit halen.
Indien we denken dat het uitsterven van soorten dramatisch is, dan is dit omdat het erg is voor ons, omdat wij het zijn die waarde toekennen.
Een lotsverbondenheid
Vandaar dat de sociale strijd er niet moet om gaan hoe we onze band met andere levende wezens kunnen versterken, maar wel hoe we de solidariteit tussen alle menselijke wezens kunnen verbeteren. De strijd tegen klimaatverandering is noodzakelijkerwijs kosmopolitisch.
We helpen de wereld niet vooruit door in de bomen te gaan kamperen om de ontbossing tegen te gaan of door voor ‘ontgroeien’ te pleiten, wel door pragmatisch en concreet het menselijk leven van alle mensen, ook de zwaksten te verdedigen.
Het is de mensheid, en zij alleen, die een morele gemeenschap vormt, dank zij ons dialogisch vermogen, dank zij onze mogelijkheid om samen te redeneren en om een universele wederkerigheid in te stellen.
Kortom, we moeten blijven spreken over de natuur en blijven zorgen voor het menselijk leven, door zorg te dragen voor het leven van alles wat waarde heeft voor dat menselijk leven, dus ook voor de natuur. Door te strijden tegen het eco-scepticisme. Niet door onszelf boven de natuur te verheffen, maar door te beseffen dat we levende wezens zijn naast alle andere.
Van rechts naar links
In zijn epiloog vraagt de auteur zich af waar dat biocentrisme eigenlijk vandaan komt. Hij ziet er een anti-humanistische logica in.
‘De natuur’ werd vroeger verheerlijkt door de rechterzijde, de romantiek en de anti-verlichting. Nu echter is het de linkerzijde die er mee dweept en in het nieuwe conceptuele kader van links is er geen plaats voor ‘natuur’ en voor ‘de mensheid’.
Dat komt doordat links is gaan denken in termen van overheersing in plaats van uitbuiting; Die overheersing geldt voor alle minderheden en voor alle dieren en levenden. Maar al die ‘overheersingen’ kunnen moeilijk in één systeem bijeen gebracht worden want wie hier overheerst kan elders overheerst worden. De overheersing is ook niet langer uitsluitend gekoppeld aan een economisch en sociaal systeem, zoals uitbuiting dat wel was.
Het is, m.a.w. een erg labiele en onaffe theorie, met veel tegenstrijdigheden die hebben geleid tot een crisis van de emancipatie-agenda. Het is mee een verklaring waarom de lagere klassen hebben afgehaakt van links.
Emancipatie, aldus de auteur, betekent niet dat je in het wild moet gaan leven, wel integendeel. Emancipatie kan niet zonder rationaliteit, wetenschap en techniek, zonder vooruitgang. Emancipatie betekent wel zorgen voor elkaar en voor de natuur, met sociale rechtvaardigheid en een humanistisch beleid.
Dit boek vraagt een kleine inspanning om het aandachtig, regel voor regel te lezen en te laten doordringen. Het volgt een logica die moeilijk te doorprikken is. Het is zeer aanbevolen lectuur voor iedereen die tegen het eco-scepticisme wil ingaan en blijvend wil werken aan emancipatie. En hopelijk kan het een nieuwe aansporing zijn voor een progressieve, omvattende en aantrekkelijke linkse agenda.
