De Vlaamse Vredesweek heeft zopas campagne gevoerd rond het thema klimaat. Het uitgangspunt is dat diepere oorzaken van conflicten moeten worden aangepakt. De klimaatverandering beïnvloedt op directe wijze de levensomstandigheden van mensen. Het antwoord kan en mag niet militair zijn. In bepaalde beleidskringen is men echter maar al te duidelijk in deze richting bezig.
Droogtes, woestijnvorming, verhevigde regenval, overstromingen, veroorzaken nu al een achteruitgang van de leefwereld van zovele mensen op deze aarde. De negatieve invloed op landbouwmogelijkheden spreekt voor zich. In een wereld met ongelijke verhoudingen tussen verschillende delen van de bevolking of tussen verschillende geografische gebieden kan dit leiden tot grotere spanningen. Dat zien we nu al in de wanhopige manier waarop rijke landen hun grenzen afschermen voor vluchtelingen.
Ons kapitalistisch economisch model heeft zich ontwikkeld tot een gemondialiseerd systeem dat de aarde aan het opgebruiken is (omdat we meer uit de aarde halen dan dat ze zelf opnieuw kan aanmaken), en klimaatsystemen wijzigt (afval, uitstoot van schadelijke stoffen). Er is dus een enorme ecologische schuld ontstaan die de grote verbruikers (de producenten en consumenten van het Noorden) hebben ten opzichte van de landen uit het zuiden.
De huidige energietechnologie is vooral gebaseerd op het gebruik van fossiele brandstoffen, waardoor het verzekeren van toegang en bevoorrading een belangrijke geostrategische inzet vormen voor de veiligheid van landen. Zoals Alan Greenspan het nogmaals bevestigde: “de oorlog in Irak ging om olie”. De uitdaging bestaat er in om een milieuvriendelijke techniek dominant te laten worden ten nadele van een achterhaalde, moderne techniek. Technologie moet opnieuw ingebed worden in een breder geheel van maatschappelijke relaties.(1) Maar dit zal wellicht maar kunnen als de samenleving een beslissende greep krijgt over de economie.
Samengevat is klimaatverandering vooral te wijten aan ons economisch systeem dat berust op (2)
- Ongebreideld en inefficiënt gebruik van fossiele brandstoffen en wijzigingen in landgebruik (verstedelijking, ontbossing,…)
- verspillend verbruik van de natuurlijke rijkdommen (zoals bijvoorbeeld water), die als productiemiddel of koopwaar worden beschouwd tot uitputting ervan
- cultuur van consumentisme: vooral voor behoefte van koopkrachtige verbruikers
- individuele oplossingen en individueel gedrag (vb mobiliteit)
- de doelstelling om winst te maken in plaats van bevrediging van de basisbehoeften van de wereldbevolking
Conflict
Arme samenlevingen hebben minder ruimte om zich te beschermen tegen milieuproblemen en de sociale gevolgen ervan. Deze samenlevingen beleven in feite nu al zware situaties ten gevolge van waterschaarste, ontbossing, en schaarste aan vruchtbare grond. De snelle, onvoorspelbare ontwikkeling van ecologische problemen kan makkelijk de hervormingscapaciteit van een bepaalde samenleving overstijgen. Het risico is duidelijk aanwezig dat staten zou kunnen uiteenvallen, of dat autoritaire tendensen het zullen halen op de eerder participatieve. Bepaalde analisten zien een overduidelijke verband met destabilisatie of zelfs fragmentatie van staten, waar dan makkelijk warlords op de voorgrond treden, safe havens voor internationale criminal groups of terroristen, bijdragen tot de verspreiding van massavernietigingswapens. Wat op zich dan mogelijke oorzaak zou worden van interstatelijk militair optreden.
Anderzijds lijkt de klimaatverandering voor de voorstanders van militaire-interventie-als-conflictoplossing nieuwe domeinen te openen. Het beschermen van de noodzakelijke bevoorradingsroutes van energiegrondstoffen, van toegang tot water, van weghouden van migratiestromen… Dit is niet een louter politieke zaak, of een zaak van eurocentrisme, of westerse superioriteit, maar de belangrijke economische (en economisch-financiële) actoren hebben een soort exclusiviteit nodig om hun dominante positie te kunnen behouden. Een alleenrecht bijvoorbeeld qua controle over toegang tot energie- en andere grondstoffen. Deze noodzaak aan exclusiviteit leidt tot een militarisering van de internationale politiek, en tot een militarisering van elk probleem dat dreigt dit alleenrecht te hinderen (dus ook de klimaatverandering).
Men gaat er in eerste instantie van uit dat adaptatiestrategieën (aanpassing) in verband met de klimaatverandering een verzachtende rol zullen spelen op de mogelijkheid tot conflicten. Er moet echter op gelet worden dat de ongelijkheid in de capaciteit om te antwoorden op de klimaatverandering de regionale krachtsverhoudingen niet overhoop zou halen, in de mate dat deze in een oorlog zouden kunnen omslaan.
Strategisch belang van het Noordpoolgebied
We hebben best nu al aandacht voor die dossiers waar militarisering van de klimaatverandering dreigt. Een voorbeeld hiervan betreft de toekomstige uitbating van het Noordpoolgebied, waarbij Canada en Rusland zich nu al positioneren om de toekomstige rijkdommen niet mis te lopen, en grote delen voor zich opeisen. Op dit vlak kunnen de media ook een rol spelen door volop in te spelen op de groeiende rivaliteit.
De NAVO geeft speciale aandacht aan het ‘Hoge Noorden’. Evere zegt de onderhandelingen tussen de betrokken landen niet te willen beïnvloeden. Maar in de vaststelling dat verschillende landen uit het Poolgebied hun militaire capaciteiten en activiteiten in het Hoge Noorden intensifiëren – die De Hoop Scheffer als begrijpelijk en absoluut gerechtvaardigd noemt – stelt de NAVO-secretaris-Generaal de vraag hoe de Alliantie hier mee moet omgaan. Deze regio is voor de NAVO van groot strategisch belang, en de De Hoop Scheffer waarschuwt voor een evolutie naar een opdeling van de alliantie, naar een soort regionalisering, “want dit is de weg naar fragmentarisering van de NAVO, wat ten allen tijde moet worden vermeden”.(3)
De gevolgen van de klimaatverandering zullen niet overal dezelfde zijn. Kennelijk komen we nu al tot de vaststelling dat de temperatuur aan de Poolkappen sneller stijgt dan op andere plaatsen. De Noordpool lijkt het meest onderhevig aan dit fenomeen, terwijl het er aan de Zuidpool minder drastisch zou aan toegaan door compensatie via verhoogde neerslag. Er zijn drie belangrijke gevolgen wat het Noordpoolgebied betreft: nieuwe doorvaartroutes, toegang tot de bodemrijkdom van het poolgebied, en de dooi van de permafrost.
Niemand twijfelt er nog aan. Zowel de noordwestelijke Doorvaartroute (ten noorden van Canada) als de noordelijke zeeroute (ten noorden van Rusland) zullen binnen afzienbare tijd gedurende enkele zomermaanden ijsvrij en dus bevaarbaar zijn. Op zich is dat positief nieuws voor de wereldhandel aangezien de afstanden tussen Europa en China, en tussen Europa en de Stille Oceaan behoorlijk korter zullen worden. Het is nu nog niet echt voorspelbaar of deze routes ook wel economisch rendabel zullen blijken voor de reders als gevolg van bijvoorbeeld de versterking van de bootwanden of hogere verzekeringspremies. Sowieso heeft deze evolutie zijn invloed op de geopolitieke omstandigheden.
Het VN-verdrag betreffende het zeerecht zorgt voor een opdeling tussen internationale wateren, territoriale zee en de diepzee. Territoriale wateren liggen kort bij de kust, een betrekkelijk consensus spreekt over een afstand tot twaalf zeemijlen. De snelheid van het smelten van de ijskap zal wellicht niet zo groot zijn dat er op korte termijn een doorvaartroute vrij zou komen die niet ergens door territoriale wateren zou moeten gaan.
Civiele schepen hebben volgens het verdrag recht op ‘onschuldige’ doorgang in de territoriale wateren. Alle landen die aan het noordpoolgebied grenzen hebben ook wel ditzelfde recht gegeven aan militaire schepen. Alleen verklaart Moskou nu dat de routes die door de eilandenreeks aan haar noordkust lopen, binnenwateren zijn. Dat doet ook Canada voor de noordwestelijke route. De VS van hun kant zijn het daar niet mee eens. Er komt misschien een complicatie bij mochten er militaire schepen die uitgerust zijn met rakettenschild-capaciteit (Aegis-systeem) zich aanbieden om door de Russische ’territoriale wateren’ te gaan varen. Dan zou dit mobiele systeem nog dichter bij Rusland komen dan de installatie op land in Tsjechië en Polen. Bovendien zijn er belangrijke militaire marinebasissen in dit noordelijk gedeelte. Anderzijds betreft dit alles ook de luchtmachtbasis en de radarinstallaties die voor het Alaska-rakettenschild moeten dienen, in noord-Groenland (Thule), of basissen in Alaska zelf en de plannen voor een basis nabij de Aleutian Islands in de Beringstraat. Het dossier wordt dus steeds dikker.
Een ingebruikname van de noordelijke route zal veel investeringen vragen ook om havenfaciliteiten en havensteden te ontwikkelen. Vanuit louter Russisch perspectief is het zeer interessant om de grote voorraden natuurlijke rijkdommen van Siberië (olie, gas, hout, steenkool, metalen) langs de noordkust te kunnen vervoeren.
Het zal niet altijd te vermijden zijn dat deze conflictstof tot verhoogde militaire spanningen leidt. Het is echter zonder meer van groot belang voor de wereldverhoudingen dat dit conflict kan worden opgelost via politieke afspraken en akkoorden.
Economische exploitatie van het poolgebied
Het feit dat er door de opwarming van de aarde grote voorraden natuurlijke rijkdommen ‘bereikbaar’ worden, zou kunnen inhouden dat bepaalde politieke leiders geneigd zijn de klimaatverandering als een positief element te zien. Dit feit zelf zou kunnen uitgroeien tot een behoorlijk geopolitiek twistpunt tussen mogelijke begunstigden van de opwarming en de slachtoffers ervan.
Bijkomend element is de onderlinge strijd tussen de staten van het poolgebied om de toegang tot deze natuurlijke rijkdommen. Als olie alsmaar schaarser worden is elke nieuwe vondst mogelijke bron van concurrentie en conflict. Hoe stevig zijn de bestaande afspraken? De Conventie van Genève over het Continentaal Plat spreekt over het uitoefenen van soevereiniteit (qua ontginning van natuurlijke rijkdom) tot 200 zeemijl van de basislijn vanwaar men begint te meten. Nu zegt Rusland recht te hebben op belangrijke delen van zeebodem onder de poolzeeën omdat ze zegt dat het Lomonosov Ridge (een onderwater bergketen) deel is van het Russisch continentaal plat. Ook andere landen zeggen dat de Lomonosov het natuurlijk verlengde is van hun bodem. Het feit dat Moskou hierover een dossier aanhangig maakte bij de Internationale Commissie voor het Continentaal Plat, doet veronderstellen dat een juridische regeling mogelijk is, en dat er hierover niet direct militaire clashes moeten worden verwacht?
Dooi van de permafrost
Permafrost is het verschijnsel dat in bepaalde gebieden nabij de polen en in het hooggebergte de ondergrond nooit helemaal ontdooit. In de geologie wordt voor permafrost de definitie gehanteerd dat de grond meer dan twee opeenvolgende jaren bevroren moet blijven. Dooi van de permafrost brengt grote hoeveelheden methaan in de atmosfeer, een sterker broeikasgas dan CO2. De dooi zou op termijn ook nieuwe economische ontwikkeling van deze gebieden mogelijk maken, maar in eerste instantie houdt de dooi een groot gevaar in voor bestaande infrastructuur waarvan de permanent bevroren funderingen zouden gaan dooien, en dus van structuur veranderen. Dat is van belang voor pijpleidingen, voor elektrische (nucleaire) installaties, voor gebouwen en woningen. De Noord-Siberische steden als Tiksi en Jakoetsk zouden in de problemen kunnen geraken. Transport over land zou behoorlijk problematisch kunnen worden, eventueel nog versterkt door verhoogde neerslag in die gebieden. Dit heeft zeker gevolgen voor militaire logistieke lijnen.
Besluit
De klimaatverandering creëert dus nieuwe omstandigheden waarin bestaande conflicten kunnen verergeren of waar nieuwe conflictstof kan ontstaan. Het is dus ook uit hoofde van de internationale veiligheid van groot belang dat de Conferentie van Kopenhagen in december een absoluut succes wordt. Beleidsmensen moeten overtuigd geraken dat het probleem zelf moet worden aangepakt en niet enkel de gevolgen. En er zeker op toezien dat we de problemen niet laten ‘oplossen’ met een militaire aanpak.
Noten
- Jones, PT en Jacobs R. Terra Incognita p.547
- Politiek dossier Vlaamse Vredesweek 2009; Werken aan het klimaat, voor vrede (www.vrede.be)
- De Hoop Scheffer J, toespraak, 29 januari 2009 (www.nato.int)
(Uitpers, nr. 114, 11de jg., november 2009)