Ze zijn politieke, economische en militaire bondgenoten, Rusland en Kazachstan. Sinds dat laatste door de uiteenspatting van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) dertig jaar geleden een onafhankelijke staat werd, leunde het sterk aan bij Rusland. Uit eigenbelang, niet uit vriendschap, zoals sporadische spanningen vaak uitwezen. Ook de jongste tijd, nu Nur Sultan (hoofdstad van Kazachstan) inging op de flirtpogingen van de Turkse neef president Erdogan.
Alliantie ter hulp
Het Kazachstaanse regime in zware nood heeft in allerijl en niet tevergeefs een beroep gedaan op zijn defensiepartners, zijnde Rusland en de andere staten van de veiligheidsalliantie CSTO (Collective Security Treaty Organisation), Armenië, Wit-Rusland (Belarus), Kirgizstan en Tadzjikistan.
President Kassym-Jomart Tokajev riep hun hulp in “tegen in het buitenland opgeleide terroristen”; de Russische para’s stonden blijkbaar al klaar voor een snelle interventie. Vooral de Russische president Vladimir Poetin wil beletten dat Rusland met alle muizenissen aan de westelijke grenzen, nu ook al aan de oostelijke grenzen zijn invloed verder ziet afbrokkelen.
Voor Moskou komt deze crisis in Kazachstan wel erg ongelegen. Oekraïne, voor veel Russen ‘Klein-Rusland’, glipt helemaal weg, bondgenoot Loekasjenko van Wit-Rusland heeft het niet makkelijk, bondgenoot Armenië leed een zware nederlaag tegen de vroegere Sovjetstaat Azerbeidzjan die op Turkse drones en huurlingen kon rekenen. Het resultaat was dat Turkije sterke punten scoorde in wat Rusland ooit zijn “nabije buitenland” noemde. En klaar staat om op dat elan verder te gaan in Centraal-Azië.
Kazachen
Kazachstan leek tenminste een stabiele, zij het steeds minder betrouwbare, partner. Maar nu Nur Sultan (de hoofdstad) inging op de Turkse avances, kon Poetin het niet laten om te herhalen wat veel Russen eerder al zegden, namelijk dat Kazachstan als staat “een geschenk is van het Russische volk, want vroeger bestond er niet zoiets als een staat van de Kazachen”.
Poetins uitspraak heeft kwaad bloed gezet in Kazachstan, veel Kazachen, ook leiders, vonden dit een uiting van een Russisch meerwaardigheidsgevoel. De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov klaagde daarop dan weer over opkomende xenofobie, over gevaarlijk nationalisme dat goede relaties met Rusland in de weg staat.
Russische media hadden het de jongste tijd vaker over discriminatie van de Russen en van de Russische taal in Kazachstan. Etnische Russen maken ongeveer een vijfde van de bevolking uit, vooral geconcentreerd in het noorden, bij de grens met Rusland. Dertig jaar geleden was dat nog meer dan een kwart, van wie een deel in de jaren 1990 naar Rusland is getrokken.
Het feit dat de Russen in het noorden de grootste groep vormen, maakt Kazachstaanse leiders nerveus. Want tenslotte heeft Moskou de bescherming van gediscrimineerde Russen ingeroepen bij de annexatie van de Krim en bij de steun aan de opstandige gebieden in Oekraïne.
Russen
Russisch is nog steeds een officiële taal, volgens onderzoeken begrijpt meer dan 90 % van de bevolking Russisch, voor Kazachs is dat driekwart. Maar Nazarbajev heeft deze eeuw wel een politiek gevoerd van kazachisering, om duidelijk te maken dat Kazachstan de staat van de Kazachen is. In 2015 werd met grote luister de 550ste verjaardag van het Kazachse khanaat gevierd, dat op zijn hoogtepunt een groot deel van Centraal-Azië omvatte. Daarmee voerde Nazarbajev de geschiedenis verder terug dan de 18de eeuw toen tsaristisch Rusland beetje bij beetje de Kazachse nomaden onderwierp.
Poetin ziet de geboorte van Kazachstan echter als een schepping van Stalin in de jaren 1930, toen het een ‘volwaardige’ Sovjetrepubliek werd. Zoals zoveel andere republieken onderging Kazachstan een beleid van russificatie die niet ophield met Stalin.
Sovjetleider Michail Gorbatsvov was zo blind in 1987 de etnische Rus Kolbin tot partijleider van Kazachstan te benoemen. Toen bleek direct hoe gevoelig dat bij veel Kazachen lag. Bij protesten tegen deze benoeming vielen minstens 15, volgens andere bronnen tientallen, doden.
Het was in die periode dat Sovjetminister van Buitenlandse Zaken Edward Sjhevardnadze, later president van Georgië, het Amerikaanse Chevron (en een commissie) binnenhaalde om tegen bijzonder (voor Chevron) gunstige voorwaarden olie in Kazachstan te ontginnen. Chevron zit daar vandaag nog altijd, het heeft 50 % van Tengizchevroil, naast Exxon Mobil 25 %, de overheid van Kazachstan 20 %. Chevron heeft ook 18 % in de onderneming die het olieveld Karachaganak exploiteert.
Gorbatsjov benoemde in 1989 Nursultan Nazarbajev, toen premier van de republiek, tot partijleider. Vanuit die functie werd deze dan maar president van de nieuwe staat. Zoals in zoveel andere Sovjetrepublieken – bij voorbeeld Rusland, Oekraïne – maakte de Sovjetnomenklatura gretig gebruik van de nieuwe kansen, in een mum van tijd werd Kazachstan een kleptocratie. Op dat vlak zijn Rusland en Kazachstan vergelijkbaar.
Alfabet
Het gewicht van Rusland, van de Russische minderheid en van de Russische taal en cultuur bleef en blijft erg groot. De politiek van kazachisering botst vaak ook bij Kazachen op tegenstand, de Sovjetperiode wordt niet eensluidend negatief beoordeeld. Maar Nazarbajev heeft Moskou via allerlei maatregelen wel duidelijk gemaakt dat hij best een bondgenoot wou zijn, maar ook niet meer.
Zo is er de, zoveelste, invoering van een ander alfabet. Het Kazachs, een Turkse taal, werd zoals indertijd het Turks in het Arabisch alfabet geschreven, tot in 1940 werd overgeschakeld op het cyrillisch. Dat bleef zo na de onafhankelijkheid, maar in 2017 besliste Nazarbajev over te schakelen naar het Latijnse alfabet. Zoals in Turkije gebeurde onder Ataturk. Tegen 2025 zouden administratie, verkeersborden en schoolboeken moeten overgeschakeld zijn. Tot ongenoegen van de Russen in Kazachstan en van Rusland.
Die beslissing van 2017 is een knipoog naar Ankara. Vanaf 1991 droomden veel Turken in Turkije luidop over een Turks gemenebest dat naast Azerbeidzjan ook Turkmenistan, Kazachstan, Oezbekistan en Kirgizstan zou omvatten. Een politieke, economische en culturele unie.
Turkse dromen
Maar het bleef bij dromen. De in 2009 opgerichte Organisatie van Turkse volkeren stelde tot voor kort weinig voor. Maar een zeer actieve Turkse politieke en economische diplomatie bracht daar wat verandering in. Wat vooral die unie in beweging bracht, was de immense Turkse steun – soldaten, drones, tanks, huurlingen – in 2019 aan Azerbeidzjan in zijn oorlog met Armenië. Want al zitten die landen als Kazachstan in de CSTO samen met Armenië, hun sympathie ging volledig uit naar Azerbeidzjan.
De Turkse drones, ook al zo efficiënt in Libië, hebben indruk gemaakt. Kazachstan heeft vorig jaar niet alleen drones maar ook Turkse pantserwagens aangekocht, wat Moskou bepaald geen vriendelijk gebaar vond. In maart zong president Tokajev de lof van “een Turkse wereld die deze eeuw een van de belangrijkste van de regio zal worden”. De snelle manier waarop Turkije in Afghanistan gaten tracht op te vullen, makt ook grote indruk in de regio.
Maar nu Tokajev een beroep deed op de CSTO, vooral op Moskou, om de opstand te bedwingen, zal de affectie voor het Panturkisme even moeten bekoelen.
Andere buur
Naast de ‘vriendschappelijke omarming’ van Rusland, geniet Kazachstan ook die van China.. De economische relaties zijn zeer sterk toegenomen, wat in Kazachstan in 2019 tot straatprotesten tegen die groeiende Chinese invloed leidde. China kende leningen toe voor grote werken in het kader van het “Belt and Road Initiative” (ook soms “de nieuwe zijderoute” genaamd). China heeft grote belangen in de olie- en gasindustrie – in 2005 kwam ‘Petrokazakhstan’ in Chinese handen. Pijplijnen brengen een groot deel van de Kazachstaanse productie naar China.
Kazachstan vermijdt angstvallig elke kritiek op het Chinese beleid in Xinjiang, een gebied waar naast Oeigoeren ook talrijke Kazachen leven. Kazachtan heeft zelf een Oeigoerse minderheid; veel Oeigoeren vluchtten vorige eeuw naar de Sovjet-Unie. Kazachstan heeft al sinds vorige eeuw talrijke gevluchte Oeigoerse en Kazachse militanten uit Xinjiang aan China uitgeleverd. Media in het Oeigoers worden streng in de gaten gehouden om de buur niet te mishagen.
Gezien de nabijheid van Kazachstan tot Xinjiang, is het voor Peking al evenzeer als voor Moskou van belang dat het regime in Nursultan niet wankelt.
