Er is iets aan de hand met ons denken. Indien bovenstaande titel wat vreemd overkomt, is het omdat deze drie woorden normaliter niet bij elkaar horen. En toch. Ze geven duidelijk aan dat er iets aan het veranderen is en dat we daar beter wat aandacht voor hebben.
Waarover gaat het? Over veranderen, precies. Geloven we nog dat verandering mogelijk is? Van onderuit? Van boven uit? Van elders? Of gooien we de Verlichting en de Moderniteit over boord om terug te grijpen naar de natuurlijke orde der dingen? Om te berusten in wat ‘is’ en ons ‘aan te passen’ aan wat ‘is’ en altijd zo zal zijn? Oh ja, en ‘veerkracht’ te ontwikkelen, om terug op te springen als dat ‘is’ en ‘zijn’ je in de weg staan.
Ik geef een paar voorbeelden.
Het jongste is de verkrachting en de moord op Julie Van Espen. Het spreekt voor zich dat deze moord vermeden had kunnen worden met een beter functionerend gerecht. En met mannen die geleerd hebben dat vrouwen geen speelgoed zijn. Toch lezen we weer overal dat vrouwen zich moeten ‘aanpassen’, dat ze niet moeten fietsen langs gevaarlijke wegen, zich niet provocerend moeten kleden en ja, dat ze ‘veerkracht’ moeten ontwikkelen. Het toverwoord! Je moet leren vechten (letterlijk) en je moet weerstand ontwikkelen.
Het is een eeuwenoud probleem en ondanks alle ‘Me too’, vrouwendagen en vrouwenstakingen gaan mannen gewoon door met alles zoals vroeger. Ze noemen zichzelf nu ‘feminist’ maar beseffen nog niet dat dit echt wel een veranderend gedrag en houding impliceert.
Dit afwijzen van verandering is wel veralgemeend.
Ik kwam het zelf eerst tegen in het discours van de Wereldbank die een nieuw denken over ‘risico’ verspreidde. Risico’s, zo zei ze, kan je niet vermijden, kijk naar wat voor onheil de Sovjet-Unie heeft aangericht. Risico’s, zoals natuurrampen, te hoge inflatie, schuldenlast, droogte of overstromingen, die dingen gebeuren nu eenmaal. Je moet je aanpassen, ‘resilience’ (veerkracht) ontwikkelen en het hoofd bieden aan wat komt. In die redenering werd sociale bescherming gewoon risicobeheer en werd kinderarbeid er een onderdeel van. Zo haalt een gezin gewoon meer inkomen binnen, toch? Alsof we in het verleden geen sociale rechten hadden uitgebouwd of dammen bouwden tegen overstromingen …
Voor milieu geldt uiteraard hetzelfde. Ik was onlangs in Nepal waar een wetenschapper kwam uitleggen hoe het Himalayagebergte de gevolgen van de klimaatverandering liet zien. Het zijn zware feiten waar de bergbewoners de eerste slachtoffers van zijn. En zie, ook hier alleen maar ‘resilience’ en ‘adaptation’, de lokale mensen moeten anders gaan produceren en anders gaan leven, want hun omgeving verandert. Het gebergte is een ‘common asset’ maar niet een ‘common good’ (gemeenschappelijke activa, niet een gemeenschappelijk goed) wat betekent dat het niet de wereldbevolking is of de rijke landen zijn die ter verantwoording kunnen geroepen worden, neen, de bergbewoners moeten zich aanpassen. Wij, in het Westen, hebben niets met die bergen te maken.
En zo wordt het Noordpoolgebied een fantastische ‘opportuniteit’ voor de oliemaatschappijen. Ze moeten zich wel aanpassen en niet te veel vervuilen. Juist dat is een bewijs van hun ‘veerkracht’ en ‘adaptatie’.
Politiek, economie en sociaal beleid
Ook in de politiek is dit denken over de natuurlijke orde aan een opmars bezig. Het volstaat te kijken naar hoe populistisch en uiterst rechts de publieke opinie bespelen met ‘identiteit’, racisme en tegen migratie. Ieder op zijn plaats, in eigen land, binnen de eigen groep. De elites weten wat goed is voor de mensen. Onderwijs dient om de ‘gevestigde waarden’ er nog wat dieper in te hameren.
Ook solidariteit organiseer je binnen de eigen groep. En hier komt het ‘commons’ denken goed van pas, waar ook ‘progressieve’ verlichte geesten mee dwepen. In lokale gemeenschappen kan je ‘verbondenheid’ creëren, ons kent ons, wij zorgen voor elkaar. Dat je op lokaal vlak of binnen steden geen sociale bescherming kan organiseren wegens de te beperkte schaal, dat vergeten we dan even.
De Europese Unie? Een product van het neoliberale kapitalisme! Zoiets kan je niet hervormen, je moet er niet eens aan beginnen. Maar dat ondertussen het precies de neoliberalen zijn die de EU steeds verder in net neoliberale vaarwater brengen, men ziet het niet of het behoort tot de orde der dingen.
Uber, Amazon en Deliveroo betalen hun mensen te weinig en geven hen geen arbeidscontracten? Dat passen we dan even aan met een basisinkomen. De Staat springt bij en zorgt ervoor dat deze nieuwe ondernemingen zich geen zorgen hoeven te maken over de reproductie van hun arbeidskrachten. Platformbedrijven wijzen de vertegenwoordiging van werknemers af? Dan moeten die werknemers zich maar zonder vakbond organiseren en zelf voor hun werkgelegenheid en sociale bescherming zorgen. Nog deze week was dit het idee dat Michel Bauwens op facebook verspreidde. Dat je via sociale strijd bedrijven ook kan verplichten om werknemers degelijk te betalen en voor hun pensioen en ziekteverzekering te zorgen, het is allang vergeten.
‘Veerkracht’, het ogenschijnlijk positief idee dat een erg gevaarlijke filosofie verbergt, een filosofie die aansluit bij een natuurlijke orde die verandering uitsluit. Maar heel selectief, het is de sociale verandering die van onderuit komt en het is de natuur die onveranderlijk zijn. De verandering van bovenuit, de accumulatie van rijkdom, de letterlijke en figuurlijke ‘enclosures’, het stelen en vernietigen van ons gemeenschappelijk goed, het blijft onder de radar.
Veerkracht, aanpassing, risico, het zijn woorden met macht. Zoals Michel Foucault perfect wist uit te leggen, zijn het woorden die de ‘orde van het vertoog’ gaan bepalen, die zeggen wat waar is en niet waar is, wat kan gezegd worden en niet kan gezegd worden. Via die veerkracht komt een heel denk- en doe-apparaat naar binnen, bij links en bij rechts, dat mensen doet berusten in hogere machten en hen zegt dat zij het zijn die zich moeten aanpassen, die sterk genoeg moeten zijn om de verzwegen verandering aan te kunnen die van boven komt. Klimaatverandering? Anders gaan leven om te overleven. Sexueel geweld? Gedraag je! Uitbuiting? Organiseer liefdadigheid!
Ongemerkt gaat de moderniteit op de schop, het geloof in verandering en de overtuiging van de eigen kracht. Met woorden worden macht én een kennisveld uitgebouwd waarbinnen het nieuwe denken zijn plaats moet vinden. Niet voor niets hoort ‘emancipatie’ daar niet in thuis.
