De ultraconservatieve burgemeester van Teheran, Mahmoed Ahmadinejad, wierp zich in juni, tijdens zijn succesvolle race naar het presidentschap van Iran, op als kampioen van de arbeiders en armen. Hij zou streven naar een rechtvaardiger verdeling van de rijkdommen. Vele Iraniërs hebben hem blijkbaar geloofd, maar hun hoop zou best wel ijdel kunnen blijken.
In Iran ligt de macht immers niet bij de president noch parlement, maar bij de sjiitische clerus. Dat is nogmaals overduidelijk aangetoond onder het presidentschap van president Mohammed Khatami, een uitgesproken hervormingsgezinde, die het in 1997 onverwacht met een grote meerderheid haalde op de gedoodverfde conservatieve kandidaat, Nategh Nouri. In 2001 werd Khatami herkozen. Een herverkiezing, die werd gevolgd door een grootscheepse golf van repressie tegen de pers en van vervolging van journalisten. Iets wat duidelijk als waarschuwing was bedoeld.
Van de in hem gestelde verwachtingen kon Khatami niets waar maken. Zelf niet toen de hervormers de meerderheid in het parlement veroverden. Geen wonder dat zijn kiezerspubliek afhaakte. In 2003 heroverden de conservatieven de gemeenteraden. En bij de parlementsverkiezingen van vorig jaar behaalden ze opnieuw de macht in deze instelling. De winst van Ahmadinejad ligt volledig in de lijn van de evolutie van de voorbije jaren.
Nochtans was Akbar Hashemi Rafsanjani de gedoodverfde winnaar. Rafsanjani, die het in sjiitische hiërarchie bracht tot hojatolleslam, was een vertrouweling van de stichter van de islamitische republiek, ayatollah Ruhollah Khomeini, en was al president van 1989 tot 1997. Hij was een pragmatische conservatief. Hem was het er in de eerste plaats om te doen de economie wat te liberaliseren, wat het sjiitische establishment – waar hij trouwens toe behoort – hem toestond omdat de neoliberale principes van privatisering en verrijking van een kleine groep mensen hoog in het vaandel staan van dit establishment.
Raad van Wachters
Dankzij de islamitische revolutie kon Rafsanjani één van de rijkste mannen van Iran worden. En dat ondermijnde zijn populariteit. Dat bleek al toen Rafsanjani er niet in slaagde bij de parlementsverkiezingen van 2000 een zetel te veroveren in de hoofdstad Teheran – wat een duidelijke desavouering was. Niettemin bleef Rafsanjani een sleutelrol spelen als voorzitter van de raad die bemiddelt in geval van conflict tussen het parlement en de Raad van Wachters (voluit: Raad van Bewakers van de Grondwet).
Die Raad van Wachters is één van de belangrijkste instellingen van de islamitische republiek. Hij bestaat uit twaalf leden: zes geestelijken die worden aangeduid door de hoogste geestelijke leider en zes leken, die door het parlement worden verkozen op voorstel van de rechterlijke macht, die een conservatief bolwerk is. De voornaamste taak van de Raad is te controleren of de door het parlement goedgekeurde wetten conform de islamitische grondwet zijn. Daarnaast moet hij nagaan of het islamitisch gehalte van de kandidaten bij de verkiezingen hoog genoeg is.
Een gedroomd instrument dus om al te reformistische kandidaten af te wijzen. Dat gebeurde ook bij deze presidentsverkiezingen. De Raad verwierp de kandidatuur van twee eminente hervormingsgezinden: oud-minister van Onderwijs, Mostafa Moin, en vice-president Mohasen Mehrilizadeh. Dat veroorzaakte echter zoveel beroering dat de opperste geestelijke leider, Ali Khamenei, zich verplicht zag de Raad te vragen zijn mening te herzien. Wat gebeurde. Zonder enige consequentie, want iedereen zag wel dat de ster van de hervormers fel getaand was door het fiasco van president Khatami.
Het sluitstuk ten slotte van het islamitische regime is de velayat-e faqih, het bestuur door de wetsdokter, die de hoogste geestelijke leider is. Die heeft in principe absolute macht en kan in alle kwesties trancheren. Volgens de islamitische grondwet heeft hij het laatste woord. Maar de eerste geestelijke leider, ayatollah Khomeini, heeft van die mogelijkheid nooit gebruik willen maken omdat hij vreesde dat dit de legitimiteit van de islamitische instellingen op de helling zou zetten na zijn dood.
Grootgrondbezitters
Vandaar dat Khomeini heel wat last had met de Raad van Wachters. Khomeini had de revolutie uitgevoerd in naam van de armen. Maar eens de revolutie in 1979 een succes was geworden, werd dat al snel vergeten. De clerici namen de macht, en de rijkdommen, over en toonden zich maar weinig bereid die te delen. Toen in 1980 de oorlog met Irak uitbrak, vond Khomeini het nodig zijn sociale bekommernissen in daden om te zetten. Het parlement stelde in 1981 een landhervorming voor, maar de Raad van Wachters wees die af op grond van het feit dat de sharia, de islamitische wet, absolute voorrang geeft aan de onaantastbaarheid van het privé-bezit. De afwijzing had natuurlijk veel te maken met het feit dat vele leden van de Raad grootgrondbezitters waren.
Khomeini probeerde hen te overtuigen de wet toch goed te keuren. Hij argumenteerde dat de clerus wel goed op de hoogte was van godsdienst en van islamitisch recht, maar niet van moderne economie en daarom niet zou mogen tussenkomen in zaken waarvan hij niet op de hoogte is. Het argument viel in dovemansoren. Khomeini probeerde hen dan diets te maken dat ze niet egoïstisch mochten zijn en de “islamitische ontwikkeling” van Iran niet in gevaar mochten brengen. Ook hier hadden de Wachters geen oren naar. Maar de suggestie van Rafsanjani, die toen parlementsvoorzitter was, om gebruik te maken van zijn macht als hoogste leider wees Khomeini af met bovengenoemd argument. In 1987 kreeg Khomeini het weer aan de stok met de Wachters toen die arbeidswetten verwierpen als strijdig met de sharia. Ook hier probeerde Khomeini vergeefs te argumenteren dat de sharia een preïndustriële code was, die radicaal mocht worden aangepast aan de noden van de wereld.
Conservatieve islam is zoals conservatief christendom: het privé-bezit is heilig. Armoede moet worden verholpen met aalmoezen. In het christendom totaal vrijwillig, in de islam moet elke moslims in principe daaraan jaarlijks ongeveer 3% van zijn inkomen spenderen. Ook in Egypte steunde de soennitische clerus het ongedaan maken van de landhervorming die onder de in 1970 overleden president Nasser was doorgevoerd. Met hetzelfde sharia-argument. De Taliban in Afghanisten bereikten wat sociaal beleid betreft een toppunt. Onder hen bestond er geen enkele voorziening, want, zo zegden ze, god zou wel voor iedereen zorgen! Erg sociaal is dat allemaal niet. Het is dus zeer de vraag of Mahmoed Ahmadinejad, trouwens een leek, van de clerus het groen licht zal krijgen voor zijn sociale herverdelingsplannen.
Witte Revolutie
Khomeini riep het helpen van de armen in voor zijn revolutie. Maar hij was niet erg consequent – en dit strekt in deze wel in zijn voordeel – want hij was de man die in 1963 een campagne begon tegen het regime van de sjah wegens die “Witte Revolutie”. Een campagne die uiteindelijk zou uitmonden in de islamitische revolutie. Met die Witte Revolutie probeerde sjah Reza Pahlavi Iran te moderniseren. Ze hield ook een landhervorming in. En in het kader daarvan zouden ook de religieuze goederen worden herverdeeld. Zoals bij ons, tot de Franse revolutie van 1789, de geestelijkheid enorme bezittingen verwierf, zo ook verwierf de moskee uitgestrekte landeigendommen. In een preïndustriële samenleving is grond macht en kan men de gelovigen ermee aan zich binden. Bovendien leveren ze mooie inkomsten op. De landhervorming van de sjah zou dus de invloed en de inkomsten van de clerus aantasten.
Het is helemaal niet duidelijk waarom de clerus daar nu zou willen van afzien. Zeker niet nu de clerus alle macht in handen heeft en zich enorm heeft verrijkt als gevolg van de revolutie. De industrie, en zeker de olie-industrie (die Ahmadinejad specifiek vermelde als corrupt en in handen van weinigen) kwam goeddeels in haar handen. De oorlog met Irak (1980-1988) had tot gevolg dat er stichtingen werden opgericht, met clerici aan het hoofd, die allerlei voordelen, zoals taksvrije invoer van goederen, verkregen en die nog steeds een bron van persoonlijke verrijking zijn. Geestelijken rijden rond in limousines, hun “eenvoudige” kledij wordt door befaamde couturiers uit de duurste en chicste stoffen gemaakt. Tot woede van vele Iraniërs leiden ze een luxeleventje terwijl de Iraanse Jan Modaal zijn levensstandaard al jaren lang bergaf ziet gaan. Geen wonder dat Rafsanjani vorig jaar geen parlementszetel kon behalen en nu naast het presidentschap greep.
De enige hoop voor Ahmadinejad zijn de sedert vorig jaar de pan uitswingende olieprijzen. Hopelijk is de geestelijkheid bereid daar een deel van aan de bevolking af te staan. Het is duidelijk dat de clerus zich de laatste tijd bewust is, dat hij niet erg populair is. En dat is de verklaring voor het feit dat de islamitische gedrags- en kledingcodes niet meer strikt worden toegepast en invallen in privé-woningen sterk zijn verminderd. Kwestie van wat stoom te laten. Maar dat is dan weer een punt waarop Ahmadinejad de schroeven terug zou willen aandraaien.
(Uitpers, nr. 66, 6de jg., juli-augustus 2005)
