Met de dood van Edward Said op 24 september 2003 moet de wereld afscheid nemen van één van de grote denkers en activisten van de tweede helft van de twintigste eeuw. Said stierf op 67-jarige leeftijd in zijn woonplaats New York na een gevecht van meer dan tien jaar tegen leukemie.
Deze ‘christelijke Palestijn in Amerika’ zoals hij zichzelf omschreef, werd in 1935 geboren te Jeruzalem en groeide op in een welgesteld en beschermd milieu te Cairo. Op 17-jarige leeftijd verhuisde hij naar de Verenigde Staten om te studeren. Hij bouwde er een succesvolle carriere op. Eerst studeerde hij af aan Princeton, vervolgens doctoreerde hij in de Vergelijkende Literatuurwetenschappen aan de universiteit van Harvard en vanaf 1963 doceerde hij als professor aan de Columbia University.
Met boeken zoals ‘Joseph Conrad and the Fiction of Autobiography’ (1966) en ‘The World, the Text and the Critic’ (1983), vestigde hij zijn status als toonaangevend literatuurtheoreticus, maar als universeel intellectueel verdiepte hij zich in allerlei uiteenlopende onderwerpen en zijn gedachten formuleerde hij altijd op even scherpe en polemische wijze.
In zijn bekendste en ondertussen als monumentaal beschouwde werk ‘Orientalism’ uit 1978 toont Said aan de hand van een uitgebreid literatuuronderzoek aan hoe het eurocentrisme verweven zit in de Westerse fictieve en wetenschappelijke literatuur over het ‘Oosten’. Haarfijn analyseert hij de racistische ideeën die het Westen sinds de 19de eeuw hanteert om het Midden-Oosten en Azië te karakteriseren en te domineren. Said leverde kritiek op de ideologie van het imperialisme en de hegemonie van de Westerse cultuur.
Naast een intense liefde voor de literatuur en een vurige kritische zin, had Said een grote bewondering voor klassieke muziek. Voor het Amerikaanse weekblad ‘The Nation’ schreef hij muziekrecensies en hij wijdde zelfs een aantal boeken aan muziek (bvb. Musical Elaborations,1991). Said was zelf ook een talentvol pianist.
Begin jaren negentig resulteerde een toevallige ontmoeting tussen de van oorsprong Palestijnse Said met de beroemde Israëlische pianist/dirigent Daniel Barenboim in een Engelse hotellobby, in een politiek minder evidente maar bijzonder intense vriendschap. Hun onderlinge contacten leidden onder meer tot het eerste optreden van Barenboim op de Westelijke Jordaanoever en tot de organisatie van workshops waarin zowel Arabieren als Israëli’s samen musiceerden.
Deze workshops illustreerden perfect de politieke oplossing die Said sinds de jaren negentig aanhing in verband met het Midden-Oosten. Een vreedzame coëxistentie binnen een democratische staat die gelijke rechten garandeert voor al zijn burgers, Joods en Arabisch.
Palestijnse strijd
In de Verenigde Staten gold Said als de belangrijkste pleitbezorger van de Palestijnse strijd. Sinds de verpletterende Arabische nederlaag tegen Israël in de Zesdaagse Oorlog (juni 1967) had hij zichzelf immers de taak opgelegd om Amerika te informeren over de Palestijnse zaak die hij fervent steunde. Said werd er de eloquente stem van de onderdrukten. Hij produceerde een stroom van lezingen, artikels, opiniestukken en boeken over de kwestie, waaronder ‘The Question of Palestine’ (1979).
Vanaf 1977 tot 1991 was Edward Said lid van de Palestijnse Nationale Raad (een parlement in ballingschap opgericht door de PLO). Via deze weg probeerde hij de top van de PLO te overtuigen van het belang van de Palestijnse diaspora. Zijn uitgesproken politieke ideeën leverden Said zowel bewonderaars als een aanzienlijk aantal vijanden op. De meest evidente vijanden waren te vinden in het kamp van de zionisten en hun vurige aanhangers in de Verenigde Staten, maar ook Arabieren konden de gevoeligheid die Said tentoonspreidde ten opzichte van de joodse geschiedenis niet altijd appreciëren.
Said werd een alsmaar kritischer aanhanger van de PLO. Na de ondertekening van de Oslo-akkoorden in 1993, die volgens Said nadelig waren voor de Palestijnse bevolking, moest de Palestijnse autoriteit het volledig ontgelden. Hij beschuldigde Yasser Arafat onder meer van collaboratie met de militaire bezetter (onder andere in ‘The End of the Peace Process’, 2000) . De Palestijnse leider zou hem uiteindelijk zelfs censureren omwille van de kritiek op zijn persoon en zijn beleid. Saids ontgoocheling en frustratie over de richting van de gebeurtenissen in het Midden-Oosten dreven hem, om tot op het laatst van zijn krachten zijn ideeën te blijven verspreiden.
Net nu de hele crisis in het Midden-Oosten danig uit de hand aan het lopen is. Net nu de wil tot vrede bij de verschillende partijen verder te zoeken is dan ooit. Net nu Sharon als de man van de rede wordt beschouwd en het nationale Palestijnse verzet wereldwijd gebrandmerkt wordt als terrorisme. Net nu de logica van de zelfmoordaanslagen op burgers definitief verkozen wordt boven andere mogelijke Palestijnse verzetsdaden, net nu verloor Edward Said de strijd tegen kanker definitief. Hopelijk was Saids politieke strijd iets minder fatalistisch en vindt de wereld een manier om zijn erfenis te gebruiken in de strijd tegen alle opgesomde metaforische kankers.
(Uitpers, nr. 47, 5de jg., november 2003)
