Een jaar geleden haalde de verkiezing van Volodymyr Zelenski tot president van Oekraïne de krantenkoppen: hij was niet alleen een komiek zonder enige politieke ervaring, maar hij werd ook met een overweldigende meerderheid verkozen. In 2019 werden volgens het Amerikaanse National Democratic Institute dank zij Volodymyr Zelenski 76% van de traditioneel sceptische Oekraïners weer optimisten. Vandaag blijkt dat het enthousiasme van de Oekraïners voor hun president al heel wat getaand te zijn. Economische problemen, corruptie, de oorlog in Donsbas en de problematische relatie met Rusland blijven de grote kopzorgen van de bevolking. Uit een peiling die het Oekraïense peilingsbureau Rating Group begin april 2020 uitvoerde blijkt dat 51% van de respondenten meent dat hun economische situatie de afgelopen zes maanden is verslechterd. Slechts 6% heeft verbeteringen opgemerkt. De grootste pessimistisch waren, hoe kan het anders, de ouderen en de armen.
Uit een eerdere peiling van Rating Group in januari bleek de grootste zorg van de Oekraïners de oplossing van het conflict in het oosten van Oekraïne te zijn. Voor 64 procent van de ondervraagden was dat het belangrijkste probleem. Veel belangrijker dan enige verandering op sociaal of economisch gebied.
Volodymyr Zelenski had voor zijn verkiezing beloofd de oorlog in Donsbas te beëindigen. De onderhandelingen met Moskou werden onder het toeziend oog van Parijs en Berlijn, hervat. De gesprekken werden veel intenser dan in de periode tussen 2017 en 2019. Tot nog toe leidde dat echter nog steeds niet tot een echte wapenstilstand, laat staan tot vrede.
Wat is, een jaar later, het resultaat?
Waar de gesprekken met Rusland wel toe geleid hebben is de langverwachte gevangenenruil. In september 2019 werden zeventig gevangenen geruild, 35 Oekraïners voor 35 zogeheten separatisten. De oefening werd in december 2019 herhaald. Dit keer werden tweehonderd gevangenen uitgewisseld. Een derde ronde waarbij nog een groter aantal gedetineerden betrokken zijn wordt binnenkort verwacht.
In december 2019 ontmoetten Emmanuel Macron, Volodymyr Zelenski, Angela Merkel en Vladimir Poetin elkaar in Parijs. Het kwam tot een akkoord over de uitwisseling van gevangenen, een staakt-het-vuren in het oosten van Oekraïne tegen het einde van het jaar en een verdere terugtrekking van de troepen in drie andere gebieden langs een demarcatielijn tegen het einde van maart 2020. Verder kwam ook een voorstel ter sprake om de oostelijke Oekraïense regio’s Luhansk en Donetsk een speciale statuut te verlenen en er, onder het toeziend oog van de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa), verkiezingen te houden.
Er zijn het laatste halfjaar aan het front wel wat troepen teruggetrokken in de minst gevaarlijke zones. Dat zou, dacht men, wel wat vertrouwen tussen de strijdende partijen scheppen en er zouden ook minder slachtoffers, zowel onder de burgers als onder de militairen, vallen. De situatie blijft echter uiterst gespannen en het dodental is er niet minder op geworden. De verdedigingslinies van beide partijen zijn weliswaar veranderd maar daardoor is in bepaalde zones een nog groter veiligheidsprobleem ontstaan wat in januari en februari 2020 tot nieuwe gevechten heeft geleid en waardoor ook het tempo van de gevangenenruil is vertraagd. De gesprekken met Rusland hadden immers wel concreet geleid tot een al langverwachte gevangenenruil. In september 2019 werden zeventig gevangenen geruild, 35 Oekraïners voor 35 zogeheten separatisten. De oefening werd in december 2019 herhaald. Dit keer werden tweehonderd gevangenen uitgewisseld. Een derde ronde waarbij nog een groter aantal gedetineerden betrokken zijn wordt binnenkort verwacht.
Om de gesprekken een nieuwe dynamiek te geven hebben beide landen in februari 2020 elk een nieuwe toponderhandelaars aangesteld. Voor Oekraïne is dat Andriy Yermak, een filmproducer en advocaat die tegelijkertijd de nieuwe kabinetschef van Volodymyr Zelenski werd. Voor Rusland is Dmitry Kozak aangesteld, een oude getrouwe van Vladimir Poetin die hem al sinds de jaren 1990 op verschillende posities dient.
Een grote strategische fout rechtzetten
De nieuwe top die in maart in Normandië moest doorgaan is door de heersende Covid-19-pandemie voor onbepaalde tijd uitgesteld. De gesprekken hadden daar op een andere leest kunnen geschoeid worden. Emmanuel Macron’s houding tegenover Rusland is verleden jaar veranderd. In augustus 2019 verklaarde hij dat toen Europa zich distantieerde van Rusland er ‘een grote strategische fout’ was gemaakt. Rusland kan immers helpen bij het oplossen van de meest weerbarstige crises in de wereld, van Syrië over Libië en Iran tot Noord-Korea. Een maand eerder, in juli 2019, was Rusland na lobbywerk van Frankrijk en Duitsland, opnieuw toegelaten tot de Raad van Europa. Na de annexatie van de Krim was Rusland uit de organisatie gezet. Macron wil dat Europa een dialoog met Rusland aangaat over veiligheid. Volgens hem kan Europa er niet op vertrouwen dat de VS de Europese belangen ter harte nemen. De Fransen en Duitsers steunen Oekraïne wel voor het oplossen van de situatie in de Donbass maar Oekraïne is er niet helemaal gerust in omdat Macron tegelijkertijd inspanningen doet om de betrekkingen met Moskou te verbeteren. Er zijn echter wel wat openingen gemaakt.
Op zijn reis naar Parijs in december werd Vladimir Poetin vergezeld door de Russische minister van Energie Alexander Novak en Gazprom-directeur Alexei Miller. De reden daarvoor was dat het tienjarige Russisch-Oekraïense contract voor de levering en doorvoer van Russisch gas naar Europa eind december 2019 verviel. En zie, de besprekingen lijken vruchtbaar te zijn geweest.
De Russen en Oekraïners bereiken een overeenkomst over de uitbreiding van de doorvoer van Russisch gas door Oekraïne naar Europa. Er waren wat strubbelingen over de duur van het contract, het volume en het tarief. Oekraïne wilde dat het voor tien jaar, Rusland dat het maar voor een jaar zou gelden. Uiteindelijk kwamen beide partijen uit op vijf jaar. Bovendien beloofde Gazprom dat het de 2,6 miljard euro die het volgens een besluit van het Hof van Arbitrage van Stockholm aan de Oekraïense gasoperator Naftogaz moet zal vereffenen. In ruil daarvoor doet Kiev afstand van zijn recht om gerechtelijke stappen te ondernemen tegen Gazprom wegens niet-naleving van het doorvoercontract. De besprekingen in Parijs hebben het gasconflict (voorlopig?) opgelost en een escalatie naar een nieuwe ‘gasoorlog’ is voorkomen. Het behoud van de doorvoer van gas door Oekraïne was trouwens een van de voorwaarden die Duitsland stelde voor de voltooiing van de aanleg van de Nord Stream 2-pijpleiding in de Oostzee.
De “Steinmeier-formule”
Op 1 oktober vertelde Volodymyr Zelenski dat Oekraïne had ingestemd met de “Steinmeier-formule”. De zogenaamde “Steinmeier-formule” – genoemd naar de auteur, de voormalige Duitse minister van Buitenlandse Zaken en huidig president van Duitsland, Frank-Walter Steinmeier – stelde in 2015 voor dat de Donbass-regio, die niet door Kiev wordt gecontroleerd, een tijdelijke speciale status krijgt voor een periode van lokale verkiezingen die volgens de Oekraïense wet moeten gehouden worden onder het toezicht van de OVSE. Als de OVSE de lokale verkiezingen als democratisch erkent wordt die speciale status voor Donbass permanent.
De formule is dus niet nieuw, het verschil is dat Volodymyr Zelenski ermee heeft ingestemd, terwijl oud-president Petro Poroshenko dat nooit heeft willen doen. De vorige Oekraïense autoriteiten verzetten zich ertegen omdat het de soevereiniteit van Oekraïne zou kunnen bedreigen en de herintegratie van Donbass door de separatisten zou kunnen verhinderen.
De aankondiging van het aanvaarden van de formule genereerde onmiddellijk protestacties in meerdere steden onder de slogan “Neen aan de capitulatie!” De twee grootste manifestaties gingen op 6 oktober en op 8 december door op het Maidan-plein in Kiev waar bijna twintigduizend betogers zich verzamelden. Petro Poroshenko, Yulia Timosjenko en Sviatoslav Vakarchuk, de leiders van drie oppositiepartijen publiceerden begin december een gezamenlijke communiqué waarin zij hun zogenaamde “rode lijnen” vastlegden. De belangrijkste eisen waren: de terugtrekking van de Russische troepen uit Donbass, de ontwapening van de separatistische milities en het herstel van de volledige controle over de Russisch-Oekraïense grens.
De oppositiebeweging bleef bescheiden in omvang en mistte brede publieke steun. Extreemrechtse groepen die prominent aanwezig waren onder de demonstranten vergeleken Volodymyr Zelenski met voormalig president Viktor Janoekovitsj en dreigden met een landelijke verzetscampagne. Er kwam weinig tegenreactie van Zelenski’s team en de president gaf zich al vlug gewonnen en verklaarde dat het merendeel van de “rode lijnen” van de oppositie deel uitmaakten van het officiële standpunt van Oekraïne. De onderhandelingspositie van Zelenski begon steeds meer te lijken op die van zijn voorganger, Petro Poroshenko.
De rode lijnen van de “Zelenski-formule”
Na de top in Parijs schetste de president zijn eigen “Zelenski-formule” voor Donbass. De grote lijnen ervan waren dubbelzinnig genoeg om zowel de onverzoenlijke binnenlandse oppositie te sussen als de mogelijkheid voor een compromis met Moskou open te houden. Ondanks hun dubbelzinnigheid kreeg Zelenski felle kritiek te verwerken over sommige van de door hem voorgestelde maatregelen van de oppositie en zelfs vanuit zijn eigen partij.
Nochtans bestaat er geen gevaar dat het ook maar enige vooruitgang naar een oplossing aanreikt. De politieke realiteit op het terrein is na al die jaren immers geëvolueerd. De separatisten hebben ondertussen lokale structuren opgezet waarmee ze het grondgebied effectief controleren en een zekere mate van legitimiteit hebben weten te verwerven. Ne verkiezingen directe vertegenwoordigers van zelfverklaarde separatisten vervangen door Oekraïne-getrouwen kan een averechtse uitwerking hebben op de plaatselijke bevolking, net zoals ze niet vervangen een averechtse uitwerking kan hebben op de Oekraïners loyaal aan Kiev.
Dit maakt een aanhoudende diplomatieke impasse over Donbass en een langdurige lage intense oorlogsvoering langs de contactlijn steeds waarschijnlijker. Het behouden van de status quo kan op korte termijn de minst riskante optie lijken voor Volodymyr Zelenski. Het zal wel zijn politieke steun aantasten en de scheiding tussen de door de separatisten gecontroleerde gebieden van Donbass en de rest van Oekraïne verder vergroten.
Neem bijvoorbeeld de “veiligheidsgaranties” die opgenomen zijn binnen de “rode lijnen” van de “Zelenski-formule”. De verkiezingen kunnen niet doorgaan “voordat de Russische troepen zich terugtrekken en de controle over de grens en de bezette gebieden is hersteld.” Een bijkomende voorwaarde is dat de gewapende milities moeten ontwapend zijn om ervoor te zorgen dat de verkiezingen vrij en zonder druk kunnen doorgaan. Maar hoe zouden de separatisten kunnen instemmen met een eenzijdige ontwapening? Rusland is waarschijnlijk de enige actor die hen garanties kan geven maar de terugtrekking van Russische troepen uit Donbass is ook een van de veiligheidsvoorwaarden van de “Zelenski-formule” voor het houden van verkiezingen. Het lijkt dan ook een onoverkomelijk obstakel voor het bereiken van een akkoord over did verkiezingen.
Ondertussen draait de wereld door. De noodzaak om met Rusland samen te werken om andere complexe crisissen zoals Syrië, Libië en Iran, op te lossen is belangrijk. Internationale bemiddeling is er niet in geslaagd om een aantal post-Sovjet conflicten op te lossen. Na Nagorno-Karabach, Transnistrië, Abchazië en Zuid-Ossetië dreigt ook Oost-Oekraïne in de categorie ‘bevroren conflicten’ te belanden.
In Oekraïne zelf heeft de bevolking er alleszins steeds minder vertrouwen in dat er een oplossing kan gevonden worden. In november 2019 geloofde 44% van de bevolking er niet meer in, dat aantal is in februari 2020 aangegroeid tot 70%. Ondertussen gaat de oorlog in Donbass gewoon door terwijl de Krim een even onopgeloste kwestie blijft.
