De President van Venezuela is al meer dan een maand afwezig. Hij kon de eed als nieuw verkozen president niet afleggen, want herstelt van een ernstige kankeroperatie in Cuba. Dit leidt meer en meer tot grote onzekerheid in het land, tot democratische problemen en vooral ook tot grote onzekerheid in de rest van Latijns Amerika. Chávez heeft inderdaad een erg belangrijke rol gespeeld in de nieuwe relaties die Latijnsamerikaanse landen met elkaar en met de rest van de wereld onderhouden. Dat bleek ook op de recente top met de Europese Unie in Santiago de Chile.
Chavez heeft inderdaad een sterke stimulans gegeven aan de nieuwe regionale identiteit die Latijns Amerika opbouwt.
Er is heel veel gebeurd sinds 1999, toen Chávez voor de eerste keer werd verkozen. Alle ideologische en folkloristische tonen van de linkerzijde passeerden de revue. Het Cubaanse model is zich aan het omvormen om te blijven bestaan, met de steun van Chávez. Het ‘kirchnerismo’ in Argentinië, het ‘lulismo’ in Brazilië, de beweging van Evo Morales in Bolivië en van Rafael Correa in Ecuador, en de ex-guerrilleros Daniel Ortega in Nicaragua en José Mujica in Uruguay… ze spelen allemaal een belangrijke rol.
Volgens de Braziliaanse boerenleider Joao Pedro Stedile van de landloze boeren (MST), een bondgenoot van Chávez in de verdediging van landhervormingen, was heet begin van de Chávez-periode ook het begin van het einde van het neoliberalisme in Latijns Amerika.
‘Zijn machtsovername veroorzaakte een golfslag in het hele continent. Het volk kende alle ellende van het neoliberale beleid en verkoos in de meeste landen een anti-neoliberale kandidaat’, zo zei hij aan IPS.
Chávez begon met het uitwerken van een alternatief voor de regio, en maakte daarbij gebruik van het denken van grote figuren uit de geschiedenis, zoals Simon Bolivar of Ernesto ‘Che’ Guevara en Juan Velasco Alvarado. Dat inspireerde hem ook om een front te vormen tegen de Vrijhandelszone met de Verenigde Staten (ALCA).
De Venezolaanse President stond aan de wieg van de ‘Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestro América’ (ALBA), wat door Stedile wordt omschrven als ‘een alternatieve mondialisering’. Hij zorgde mee voor de versterking van UNASUR (Unie van Zuidamerikaanse naties) en CELAC (Gemeenschap van Latijnsamerikaanse en Caribische Staten).
Volgens Sebastian Dube van de Chileense universiteit Diego Portales, internationaal analyst, was de rol van Chávez telkens doorslaggevend.
‘Hij speelde een eersterangsrol die slechts weinig Latijnsamerikaanse leiders hem konden nadoen op de regionale en internationale scène. Vooral in de mislukking van ALCA was hij erg belangrijk. Hij wees op de zwakte van de instellingen van het inter-Amerikaanse systeem en stelde een alternatief voor’.
‘Zijn eigen project, ALBA, lijkt inmiddels meer op een mislukking dan op een succes, maar de radicale bevraging van Chávez heeft legitimiteit gegeven aan en een ruimte gecreëerd voor gematigd linkse leiders, zoals Lula. Die konden kritiek geven op het neoliberale model en naar hen werd wel geluisterd’, zo stelt hij nog.
Venezuela is ook lid geworden van Mercosur (waarvan de oorspronkelijk leden Argentinië, Brazilië, Uruguay en Paraguay zijn). Volgens Chávez is dit een kans voor een economische integratie van geheel Zuid-Amerika.
‘Venezuela was al vóór Chávez betrokken bij de integratieprocessen, maar dank zij hem werd er naar geheel Zuid-Amerika gekeken en niet enkel naar de Andeslanden’, zo zegt de socioloog Gabriel Puricelli, voorzitter van het Laboratorium voor Overheidsbeleid, een progressive onderzoeks-ngo in Argentinië.
Dat was van belang om de economie van landen in crisis, zoals Argentinië, te kunnen helpen, met de aankoop van schuldtitels of de import van zware brandstof.
Chávez hielp andere landen met olie, zoal Cuba, Uruguay en Nicaragua. Hij maakte het traditionele concept van ‘revolutionaire solidariteit tussen de volken’ concreet. Minder politiek sprak hij van economische ‘complementariteit’.
Volgens Roberto Laserna, onderzoeker naar democratie en ontwikkeling in Bolivië, speelde de financiële steun van Chávez een doorslaggevende rol in de figuur van ‘caudillo’ die Evo Morales zich kon aanmeten.
Het was dank zij die steun, aldus Laserna, dat het land vrij over geld kon beschikken, los van alle beperkingen die voortvloeien uit de begroting, aanbestedingsprocedures en goedkeuring van projecten. Zo kon het programma ‘Evo Cumple’ (Evo doet wat hij beloofd heeft) vorm krijgen.
Met dat geld en met die projecten kon er een permanente verkiezingscampagne gevoerd worden in alle hoeken van het land.
Het ‘bolivariaanse model’ was een politieke drijfkracht die ertoe bijdroeg dat Chávez een rol kon spelen in het vredesproces in Colombië, hoewel ook hier de olie een belangrijke rol speelde.
Humberto Holzmann, Chileens internationaal analyst, legt uit dat dit model een heel bijzonder kenmerk vertoont, met name dat het ook over geld beschikt om een revolutie te financieren.
Zo konden bondgenootschappen afgesloten worden en konden de integratie en de samenwerking bevorderd worden. Dat komt vooral armere landen ten goede, hoewel het in de praktijk niet om productieve integratie gaat, aldus Holzmann.
Ook met sterkere economieën, zoals die van Brazilië, paste Venezuela het principe toe van ‘vandaag voor jou, morgen voor mij’. Grote Braziliaanse infrastructuurbedrijven werken in Venezuela, en grote energiebedrijven werken in Brazilië.
Brazilië dat zich voor de ogen van de VS omboog tot het perfecte evenwicht van Latijnsamerikaans links, toonde zijn erkentelijkheid met acties van buitenlands beleid. Het steunde de toetreding van Venezuela tot Mercosur en was het eerste land dat akkoord ging met een uitstel van de eedaflegging van Chávez.
Integratie op eigen benen
Nu het niet langer is uitgesloten dat Chávez in de toekomst niet langer op de frontlijn zal staan, samen met het feit dat Lula op de achtergrond is geraakt en dat de ex-president van Argentinië, Nestor Kirchner, is overleden, moeten we ons afvragen of de integratie op eigen benen kan staan. Want het grote trio dat heeft gezorgd voor de ‘ALCA NEEN’ is er niet meer.
Holzmann denkt dat we kunnen kijken naar Argentinië. Het ‘kirchnerismo’ kan overleven zonder hem maar blijft een structurerend element van een politiek en economisch project.
Ook het model van Lula overleeft en ontwikkelt zich verder. Dus als we dit bij het chavismo optellen, dan zien we wel dat ze samen aanwezig zijn in Unasur en in Mercosur.
Brazilië noch Argentinië zitten in ALBA, maar ze onderhouden goede pragmatische commerciële betrekkingen met Venezuela en werken ideologisch samen op een geval-per-geval basis. Venezuela met of zonder Chávez komt Argentinië en Brazilië wel goed uit, zo stelt hij nog.
Dube is het daarmee eens, vanuit een ander perspectief. De problemen van de Latijnsamerikaanse integratie spelen een grotere rol dan de persoonlijkheid van de leiders.
Ook Puricelli denkt dat de toekomst van dit en van andere processen meer te maken heeft met het ‘venijn dat in de staart zit van alle details van de regionale handel’ dan met het politieke leiderschap.
Toch blijft Stedile erop hameren dat de positie van Chávez een sleutelrol heeft gespeeld. ‘Zijn persoonlijkheid en zijn vastberadenheid hebben het tempo versneld. Zonder aarzelingen pakte hij alle noodzakelijke veranderingen aan’.
De boerenleider heeft wel vertrouwen in de toekomst.
‘We weten allemaal dat een populair leiderschap een fundamentele rol kan spelen in de geschiedenis, maar helemaal alleen kan je niet aan veranderingen beginnen. Chávez weet dat. Vandaar dat hij tijdens zijn hele politieke traject altijd de volksorganisaties heeft gesteund en gestimuleerd, met massamobilisaties, om de politieke kracht te bundelen di
e nodig is voor een alternatief project.
Fabiana Frayssinet, met de medewerking van Marianela Jarroud (Santiago), Franz Chávez (La Paz) en Sebastian Lacunza (Buenos Aires).
Vertaling: Francine Mestrum
