“My country, right or wrong”. Het Britse jingoisme en de Amerikaanse stompzinnigheid beroepen zich vlotjes op een uitspraak van de Amerikaanse senator Carl Schurz om hun eigenbelang te vrijwaren. Als aan de Natie geraakt wordt, dan gelden er geen waarden of rechten meer. Ten onrechte wijzen democraten naar Schurz. Deze generaal uit de secessie-oorlog was van Duitse afkomst, en had helemaal geen protectionistisch nationalisme op het oog. Zijn volledige zin klonk veeleer als een oproep tot respect voor waarden en moraal als bezinning voor de geleide politiek. De Natie had maar al te vaak géén waarden meer, alleen hebzucht en konkelarij. Onder daverend applaus oreerde hij: “My country, right or wrong; if right, to be kept right; and if wrong, to be set right”.
Zowel de populisten vandaag als autoritaire heersers vergeten zelfs “right or wrong”. My country, of zoals in het Frans, L’État c’est Moi. Dat familiaire deuntje heeft al ettelijke wereldbranden gesticht. Nochtans sprak Ramsey Nasr, toen hij begin oktober de Arkprijs van het Vrije Woord kreeg, wijze woorden: “Geen enkel land heeft het recht om te bestaan”. Rusland niet, China niet, de Lage landen niet, Israël niet, Palestina niet, de VS en Oekraïne evenmin. “Zo’n recht staat nergens vastgelegd, het is een verzinsel. Wat wél bestaat is het volkenrecht, het recht op zelfbeschikking, op gelijke behandeling, en menselijke waardigheid”. Precies wat Schurz bedoelde. En wat de “grote” leiders van deze wereld hebben ingeslikt, als ze er al ooit notie van hadden genomen.
Dat Trump elke dag de grondwet verkracht, geld boven solidariteit laat gelden, Newspeak indoctrineert, en de scheiding der machten torpedeert, wijst op een totaal onvermogen om inleving te beoefenen. Machtspolitiek is nu eenmaal blind in het ene oog, en verglaasd in het andere, of je nu Saddam of Stalin was, Xi Jinping of Nixon heet, Netanyahu of Chamenei voorstelt, godloochenaar of zeloot bent, alle staten zijn de facto schurkenstaten – het zijn de volkeren die voor toevlucht en opvang zorgen.
Vladimir
Het dichtst bij huis zit Poetin. Die al een kwarteeuw aan de macht is, en zich met de jaren steeds onverdraagzamer en paranoïder gedraagt. Daar helpt geen propagandadocumentaire aan, zoals er een op 4 mei is losgelaten (anderzijds, Trump zet de kroon zelf op zijn hoofd en roept zich uit tot de wilde weldoener van pretpark Gaza. De fielt). Het was staatszender Rossija-1 die de “documentaire” van ruim anderhalf uur, Россия. Кремль. Путин. 25 лет (Rusland. Kremlin. Poetin. 25 Jaar), uitbracht, gemaakt door Saida Medvedeva en Pavel Zaroebin. Uitgerekend vijf dagen voordat Rusland de 80e verjaardag viert van het einde der Tweede Wereldoorlog. Niet dat er diepe inzichten zijn gegroeid, dat kon ook moeilijk anders met de vaste interviewer van de zender, Pavel Zaroebin, die omzwachteld voorspelbare vragen formuleert en smalltalk houdt over fedir (kwasdrank, amper alcoholisch) en Wit-Russische chocolade.
De bedoeling van de film is dan ook een menselijk beeld te schetsen van Poetin, niet dat van de onverzettelijke tiran, maar van een bekommerde, eenvoudige leider. Zo bescheiden dat de Novië Izvestija bij de release schreef: “Hij heeft Jozef Stalin al voorbijgestreefd en benadert tsaar Nikolaj I”. Die laatste regeerde dertig jaar (1825-1855) en lokte door zijn halsstarrigckonservatisme ettelijk binnenlandse opstanden uit. Anti-revolutionair absolutisme was naar zijn inzicht de enig mogelijke manier om het land bijeen te houden. De censuur die hij instelde verbood ook de invoer van Westerse boeken. Herkenbaar ? “It is more hagiography than hard-hidding journalism”, stelt Peter Rutland vast van de Amerikaanse Wesleyan University in de Asia Times (3 mei 2025). “It shows us the image that Putin wants to project to the Russian public, one that has been fairly consistent during his time in office”.
Het is niet de eerste keer dat Poetin een charme-offensief voor het binnenland lanceert. TV is in zijn ogen bedoeld voor de minder begaafden en minder begoeden, alleen intellectuelen en kunstenaars maken amok in (steeds minder vrije) kranten en pamfletten. Zo liet hij ook vlak voor zijn aantreden als waarnemend president in 2000 een suikerzoete, “openhartige” documentaire (Sergej Mirosjnitsjenko, неизвестный путин/Neizvestnii Putin – De Onbekende Poetin) draaien én een autobiografie over zijn jeugd en gewone opdrachten verspreiden (Vladimir Poetin, Nataiija Gevorkian & Natalija Timakova, First Person). Niet veel later brak een bloedige Tsjetsjeense oorlog uit.
Niet dat het beeld van de krachtige hoeder van Ruslands onafhankelijkheid en buitenlandse aanspraken is weggegomd, integendeel. Niet toevallig hangt kwansuis een beeld van tsaar Aleksandr III in zijn flat – met dit verschil dat die tsaar (van 1881 tot 1894) alles inzette op vernieuwing en modernisering van de industrie, en zich verre van oorlogsgedaas hield.
Reactionair
Maar inzake binnenlands beleid passen tsaar en president als schelpen van een mossel. Aleksandr III was een onversneden oerconservatief, om niet te zeggen reactionair, voor wie macht godgegeven was. Nog bij zijn aantreden annuleerde hij meteen de oekaze, die zijn vader – vermoord door nihilisten – had beloofd bij het opmaken van de regeringslijn. Hij verzwakte doelbewust de adel, maar ook de lokale toezichters en vooral de redelijk vrije boeren, die hij onder het gezag van grootgrondbezitters plaatste. Voorts bevorderde hij de russificatie van het hele grondgebied en hield hij de orthodoxe kerk voorbeeldig in zijn zog. Hij liet joden en katholieken vervolgen. Om het land te beschermen gaf hij opdracht de Transsiberische Spoorweg aan te leggen.
Maar in tegenstelling tot Poetin deed hij dat defensief. Om het “gele gevaar” af te houden: Mongolië zou twee eeuwen lang, tot 1911, onder de Chinese Qing-dynastie zuchten. “Although Alexander III’s caution and Witte’s warnings about the dangers of imperialist ventures had kept the most ardent of Russia’s expansionists from reaching beyond Siberia’s frontiers” (W. Bruce Lincoln, The Conquest Of A Continent. Siberia And The Russians. New York, Random House 1993: 251). Dat heeft Poetin duidelijk (moedwillig ?) niet begrepen. Of verkeerd begrepen: dat alleen uitbreiding naar het Oosten niet zomaar kon. En dus kijkt hij opnieuw naar het Westen, onzaliger gedachtenis.
In Zaroebins film is elke, zelfs verholen vraag naar Poetins achtergrond, of ze nu over zijn escapades, zijn twijfels, zijn verleden of zijn fouten gaat, uit den boze. De moeilijkste vraag komt naar het einde van de film. Wat na hem ? “Ik denk daar voortdurend over na. Wie het vertrouwen van het volk niet heeft, maakt geen kans op slagen. Ten slotte zijn het de kiezers die dat bepalen. Het moet één iemand zijn, of liever verschillende mensen, die vertrouwen wekken, zodat het volk de keuze krijgt. Ik weeg elke dag mogelijke kandidaten af”. Dan wel over wie het vooral niét mag zijn, valt te vrezen.
Dan valt ook het stugge gelijk op, dat voortdurend bepaalt hoe Rusland weer groots kan worden en hoe hijzelf zijn plaats in de geschiedenis boetseert. Valse bescheidenheid en vastberadenheid zijn daarbij de stootkussens. “Ik beschouw mezelf niet als een politicus”, laat hij zich pramen, “ik adem dezelfde lucht in als miljoenen Russen”. Met geen woord wordt gerept over zijn paleizen, zijn familie in Zwitserland, zijn hardvochtige behandeling van dissidenten als Navalny of oligarchen die in ongenade (en soms uit ramen) vallen, de pomperijen van de FSB (ex-KGB) met gif en hackings en omkoperij, zijn afscherming van de gewone burger (tenzij het een georganiseerd en vooraf afgewogen “spontaan” contact is). Het beeld dat hij wil overdragen is dat van de vrijheidsstrijder, de verlosser van al wie Rusland belaagt – en dat doet zowat iedereen volgens hem.
Natuurlijk was de betekenis van de Kriminvasie veel groter, want niet alleen woonden er meer Russischtaligen, ook de vlootbasis in Sebastopol was van levensbelang voor de beheersing van de Zwarte Zee. Daar glijdt Poetin overheen, “we moesten wel ingrijpen om de Russen daar niet in stukken te laten scheuren”. Belangrijker in de documentaire is de onbetrouwbaarheid van het Westen en de NAVO, want die hielden zich niet aan de overeenkomst van Minsk (2014-2015). “Ze beloofden vrede in de Donbas te installeren, maar daar kwam niks van in huis. Ze gebruikten Minsk als de volgende stap om een oorlog met Rusland voor te bereiden”. Nu had de NAVO inderdaad gezworen de bufferzone tussen Oost en West te zullen respecteren, maar de omwenteling in Oekraïne opende natuurlijk nieuwe perspectieven. En nieuwe overmoed.
Oekraïne
Eerder al had Poetin Oekraïne van de hand gedaan als een staat die nooit bestaan had. Integendeel, daar lag het hart van Rusland, al meer dan duizend jaar, aldus Poetin. Hij bedoelde het Kievse Rijk van de negende tot de dertiende eeuw – maar vergat eraan toe te voegen dat Kiiv gesticht is als handelspost door de Zweedse Varjagen, Vikingen die de grote rivieren afvoeren, overal faktorijen oprichtten, en militair zelfs een grote bedreiging vormden voor Byzantium. Die Vikingen werden ook Roes genoemd, en dat volstaat voor Poetin om de geschiedenis te annexeren. Jammer genoeg is de naam in het Fins en het Ests gewoon de benaming voor Zweden, van het Oudnoorse roðer, de roeiers van de snekken. Kiiv ontstond toen Oleg de Wijze in 882 de nederzetting veroverde – hij was de opvolger van Rurik die volgens de Nestorkroniek (rond 1113) op vraag van Finse en Slavische stammen voor orde en organisatie zorgde en hun heerser werd. Die verfijning is Pavel Zaroebin volledig ontgaan, en wordt dus doodgezwegen.
Op dezelfde wijze keert Poetin de feiten om. Hij beschuldigt – niet onterecht – het Westen van materialisme en kapitalisme. Maar dat is al ontstaan, beweert hij, bij het grote schisma van 1054, toen Byzantium (Constantinopel) brak met Rome, orthodoxen tegen de Latijnse kerk. Voor Poetin een breekpunt dat tot vandaag doorwerkt. “Het Westen zette alles in op bezit en geld, het Oosten gaf voorrang aan geestelijke beschouwing en zedelijke, traditionele waarden”. Wat er spiritueel is aan drones en Stalinorgels en tanks en Migs blijft een raadsel. “In Russia, broadly speaking, we talk about moral foundations. There has always been this overarching idea — a moral, ethical one” (Meduza, 5 mei 2025). Zelf heeft hij al snel toenadering gezocht tot de hem (gezagstrouwe) ortodokse kerk. Al heeft hij zuur moeten doorslikken dat de oekumenische patriarch van Konstantinopel, Bartolomeus I, de autokefalie van de Oekraïense kerk in een dekreet (tomos) erkende (2019), en Oekraïne dus helemaal los stond van het patriarchaat Moskou. Poetin bond Kirill I (die de film uitgeleide doet met een schijnbaar boetvaardige Poetin) zo nauw aan zich dat die een volle aflaat verleende aan al wie sneuvelt in de strijd tegen Oekraïne. En natuurlijk grijpt Poetin de kans om de brede kollaboratie van de Oekraïners met de Nazi-Duitse “bevrijders” dik in de verf te zetten, wat overigens ook in de Baltische staten gebeurde na massadeportaties naar Siberië door Stalin: tussen 1940 en 1953 liefst 600.000 Balten. Al blijft het nu wel moeilijk om de Europese Unie als neonazi’s te bestempelen.
De film toont eenzelfde onderdanigheid. Oekraïne bestaat niet. “Is vrede met het Oekraïense deel van de Russische bevolking mogelijk ?”, vraagt Zaroebin (mijn kursivering). “Onvermijdelijk”, antwoordt Poetin. “Ondanks de hedendaagse tragedie”. Maar waarom dan zo lang wachten om Oekraïne te veroveren? “In 2014 was dat onrealistisch. Ons land was niet voorbereid op een open confrontatie met het verzamelde Westen (…) De Amerikanen geven dat nu zelf toe”. Dat hij, ondanks brutale dreigementen door oudpresident Medvjedev, geen toevlucht zocht in het gebruik van kernwapens, is omdat hij door had dat het Westen Moskou wou provoceren. Het zou een onnodige vergissing geweest zijn. Ik hoop ze nooit te moeten gebruiken, we zijn sterk genoeg en hebben voldoende voorraden”.
Weerlegging
Tegen al deze propaganda zijn er twee andere documentaires die de beweringen van Poetin ondergraven. Op het Sundance Festival in januari 2025 kreeg Mr. Nobody Against Putin – schandelijk amper twee dagen in onze artbioskopen te zien geweest – een speciale prijs van de jury voor de onthutsende beelden die een Russische leraar had gemaakt. Pavel Talankin was een graaggeziene onderwijzer. “ik was belast met de eventverslaggeving en videograaf van de lagere school nummer 1 in Karabasj”, een door metaalindustrie vervuild dorp van 15.000 inwoners in traditioneel gebied van de Tataren in Zuid-Rusland (net als de Krim, voor de grote wraakdeportaties naar Oezbekistan door Stalin in 1944). Talankin zag met verbijstering hoe in 2022 een oekaze van Moskou per fax (dat bestaat nog) opdracht gaf voortaan een “patriottisch leerplan” uit te voeren, met groeten aan de vlag, militaire stappen, vaderlandslievende gezangen en gedichten en toespraken, geschiedenisvragen waarop de leerlingen in koor het voorgeschreven antwoord moeten debiteren. “Vroeger was ik blij als leraar. Kinderen mochten er kinderen blijven. Nu heb ik me wat over het hoofd gehaald”. Want hij moest ook na de oekaze blijven filmen en alles doorsturen naar een centrale opslagplaats ter kontrole of de verplichte wending wel was ingezet en resultaten opleverde. Anderzijds kon hij daardoor wel zijn opnames ongehinderd blijven maken, twee jaar lang. “Ik werd hun propagandist”. Talankin heeft er maar één woord voor over: geschiedenisvervalsing. “The well-trodden narrative that Ukraine has been taken over by neo-Nazi’s is referred to several times in lessons. Russian flags appear with greater frequency around the school as time goes on, and assembly time becomes an exercise in pledging allegiance to the fatherland” (Colin Alexander, “Class Act”, in: Novaja Gazeta Europa, 6 juli 2025).
Nog erger vond hij de toenemende oorlogstaal en de simulaties van geweld die de oekaze als gevolg had. Militaire instrukties voor leerlingen, gevechtssimulaties, door medaillebehangen veteranen. Het doet meer denken aan de Duitse jongeren die de school lieten staan om onder wervend hoerageroep van de leraar zingend op te trekken naar de loopgraven van de Westhoek in de Groote Oorlog dan aan nuchter beleid. Im Westen Nichts Neues (Eward Berger, 2022, naar de roman van Erich Maria Remarque uit 1929) brengt die fatale ontsporing huiveringwekkend in beeld, veel krachtiger dan de twee Amerikaanse verfilmingen (Lewis Milestone, 1930, en Delbert Mann, 1979).
De neerbuigende houding tegenover West-Europa dekt elke sneer. “Ze zijn zwak, ze zijn afhankelijk van onze energiebevoorrading”, klinkt het. En wat zich in de scholen voordoet, besmet het hele dorp. Talankin (en medescenarist-kineast David Borenstein) “show a pro-war rally that is broadly supported by the townsfolk. Or at least those in opposition dare not say anything or engage in an equivalent demonstration” (Alexander, art.cit.). Biblioteken houden hun eigen schoonmaak van ongewenste literatuur, de ontleners wagen het niet verdacht geachte werken aan te vragen.
Eén lichtpuntje merkt Talankin in de klas zelf. Een jong meisje krijgt de lachers op haar hand als ze de leraar voorstelt: “Als je liegt, knipper dan twee keer met je ogen”. Het nonconformisme van Talankin brengt hem niettemin in bedenkelijke omstandigheden, als hij een “democratische” Russische vlag achter zich hangt waarvan de rode balk is weggesneden. Ze lijkt dan sprekend op die van Oekraïne. Of als hij voor een volle klas de lerares haar saus geeft: “Wat ze jullie gaat vertellen is wat ze verplicht is te zeggen”. Al zijn opnamen heeft Talankin jaloers bewaard en naar het buitenland gesmokkeld. The Guardian is hem daar uitermate dankbaar voor: “To wit, this film was only possible because of a documentary team outside of the country, and the fact that Talankin, at great personal cost, decided to leave Russia for an undisclosed destination, an outcome the film touches on just briefly at its bookends” (Adrian Horten, 26 januari 2025).
Poolse Putin
Op zijn minst even ontluisterend is de Poolse film Putin (2024) van Patryk Vega. Hij gaat in op de machtsladder die Poetin beklom om in 2026 de weg van Stalin op te gaan: “Im Jahr 2026 ist der Russische Staatschef Wladimir Putin (Slawomir Sobala) zum inkontinenten Pflegefall verkommen, der Windeln trägt und sich in den eigenen Ekskrementen suhlt, was ihn aber nicht davon abhält, von einem hochrangigen Offizier den wie immer geschönten Lagebericht abzunehmen” (Dirk Pähler, Putin, in: New-Video.de). Nu mogen de Duitsers wel een skabreuze afkeer van de Russen hebben, zeker de vrouwen van wie er in de Endschlacht twee miljoen verkracht werden door het Rode Leger tijdens de vlucht naar het Westen, maar de groteske portrettering van de Russische president is wat al te gemakkelijk. Om diezelfde reden is ooit de film Borat verboden geraakt in Rusland. Jan Barra Hentschel is meedogenloos in zijn kritiek: “Einen Diktator filmisch ins Lächerliche zu ziehen, kann funktionieren – kann aber auch gründlich in die Hose gehen. Und genau das ist in Putin von Patryk Vega sogar wörtlich gemeint” (in: Nochnfilm.de, 9 januari 2025).
Vooral als de Poolse verdeler de film aanprijst als “an in-depth analysis of the life and psyche of the Russian leader based on known facts or unofficial accounts – from early childhood, when he was abandoned by his mother, through work in the KGB, dealings with gangsters in St. Petersburg, up to modern times and the war in Ukraine”.
Om maar te zeggen hoe hachelijk slapstick kan verzanden in scheldpartij en grand guignol, die de hele tendens van een film onderuit haalt. Dat Poetin als mentaal verachterde alzheimerlijder wordt afgebeeld, die zich wentelt in zijn eigen stront, is wel denkbaar, maar niet al in 2026. Dat Patryk Vega zelfs in zijn eigen land behoorlijk omstreden is, en meermaals is uitgeroepen tot slechtste filmregisseur, versterkt nog de reaktie om hem spitsroeden te laten lopen en de film te vergruizelen. Meer dan een vuile mop is hij niet.
Nochtans lagen de kansen voor het grijpen, van Poetins misrekening om Tsjetsjenië met geweld in het gareel te krijgen tot de déconfiture wanneer Tsjetsjeense opstandelingen in 2002 het Doebrivkateater bezetten wat de overheid oplost door langs het ventilatiesysteem veel te sterke opiaten naar binnen te spuiten. Bijna 130 gijzelaars en een veertigtal gijzelnemers bleven dood achter. Maar ach, zoals Lida Bach opmerkt in www.themoviedb.org (9 januari 2025), “Historisches Gehalt existiert so wenig wie characterliches”.
Er zijn maar twee originele onderdelen in de film. Er is de rol van Jeltsin (Tomasz Dedek), de “sloper van de Sovjet-Unie” en veruit een betere danser dan Poetin (en een nog grotere drinkebroer), die het dichtst de waarheid benadert omdat hij ondanks zijn afkeer van satire (vaak te zijnen koste) steeds heeft volgehouden dat in een demokratie alles gezegd kon worden. En Vega maakt gebruik (op nogal hoekige wijze) van AI-technologie, “mit der Putins gesicht täuschend (?!) echt als Deeptake nachgestellt wird” (Michael Meyns, “Putin”, in: Filmstarts, s.d.) en “das mittels KI auf andere Körper gesetzte gesicht von Herrn Putin [generiert] nicht nur einen hohen Stresspegel (…) sondern [lässt] den blanken Hass beim Zuschauer aufflammen” (Wolfgang Hannemann, 3 december 2024). Het ondermijnt de opzet een (pseudo-)biopik af te leveren, hoedanook.
Eigenlijk is er maar één begripvolle recensie te bedenken en wel die van Joep de Bruijn in Maintitles van 11 maart 2025: “Despite these shortcomings, it is an unabashedly overstylized film; a hypnotic, never ending thriller about everything deficient concerning Putin”. Soms vraag je je af wie het meest gedronken heeft. En wie staat er dan in zijn blote ? Putain.
