Een gesprek met Boaventura de Sousa Santos, hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Coimbra, Portugal en auteur van ‘Epistemologies of the South’
‘Klein maar goed’ is zowat de beste evaluatie die van het Wereld Sociaal Forum 2016 in Montreal kan worden gemaakt. ‘Klein’, want erg veel volk was er niet. ‘35.000’, zeggen de organisatoren, wat iedereen toch wel enigszins overdreven vindt. 15.000 zal dichter bij de waarheid zijn. Het was, eens te meer, ook niet echt een mondiaal forum, mar eerder regionaal, voor Canada en de VS. De internationale deelnemers waren niet erg talrijk. Dat komt in eerste instantie omdat de Canadese regering meer dan 200 visa heeft geweigerd voor Aziaten en Afrikanen. En wellicht ook omdat de algehele belangstelling voor dit alsmaar minder politiek gebeuren aan het tanen is. En dat is bijzonder jammer.
Maar het Forum was goed. Voor nagenoeg alle workshops zaten de zaaltjes afgeladen vol, de belangrijkste onderwerpen waren de klimaatverandering, het extractivisme en de vrijhandel, de commons, vrije media, landbouw en duurzaamheid, vrede. Sociale rechtvaardigheid ontbrak alweer op het appèl, tenzij men bereid is het ‘basisinkomen’ als alternatief te zien. De grote conferenties ’s avonds waren een groot succes, met sprekers als Naomi Klein, Garci Linera uit Bolivië en de Sousa Santos uit Portugal. Er waren elke dag convergentie-assemblees, hoewel de finale ‘agora van de alternatieven’ in de regen is verzopen.
Iedereen leek wel tevreden, de workshops die ik zelf bijwoonde waren goed. We kregen op de vergadering van de Internationale Raad die volgde op het WSF veel cijfers van de organisatoren, maar, zoals gebruikelijk, niets over de financiering.
De vergadering van de Internationale Raad zelf was eerder tragisch[i]. Vier jaar lang al wordt er gediscussieerd over zijn ‘herstructurering’, zonder enig resultaat. Ook dit keer waren er verschillende momenten waarop de hele zaak op ontploffen stond. Het probleem is dat sommige Braziliaanse ‘bazen’ van het Forum niet willen dat er over politiek gediscussieerd wordt, dat ze niet willen dat er enig standpunt wordt ingenomen, dat ze de ‘horizontaliteit’ blijven verdedigen terwijl al lang duidelijk is dat dit enkel dient om de reëel bestaande machtsverhoudingen te verhullen. We kennen de problemen, en we kennen de oplossingen, maar er bestaat geen consensus omdat steeds dezelfde Braziliaanse ‘vaders en moeders’ van het Forum hun veto stellen.
Het Wereld Sociaal Forum is en uniek proces en blijft tot vandaag de enige mondiale ‘open ruimte’ waarin sociale bewegingen van gedachten kunnen wisselen, acties en campagnes kunnen voorbereiden. Het zou nog erg veel meer kunnen doen, want er is dringend behoefte aan een contra-hegemonisch groot verhaal met daarin veel kleine verhalen. ‘Un mundo en el que quepan todos los mundos’, zoals de zapatisten zouden zeggen. Het zou kunnen, maar …
Ik had hierover een gesprek met Boaventura de Sousa Santos, één van de erg weinige intellectuelen die het nog de moeite vinden om naar de vergaderingen te komen.
Uitpers: Wat was uw indruk van het Forum?
De Sousa Santos: Het was een enorme uitdaging, en dat wisten we al toen we beslisten dat het forum hier zou gehouden worden. De eerste reden is dat het de allereerste keer was dat er een Forum in het Noorden werd gehouden; de tweede reden is het algemeen klimaat van terrorisme en veiligheid dat leidt tot paranoia en het de mensen moeilijk maakt te reizen. Gevolg: de hoge reiskosten en de beperkte visa hebben erg veel mensen thuis gehouden. We zien nu hoe moeilijk het is om nog contra-hegemonisch te mobiliseren.
Dat is heel jammer, zeker voor deze regio. Quebec is progressief en heeft een erg goed georganiseerd middenveld. Het is in Noord-Amerika de enige regio met een grote meerderheid ten voordele van Palestina.
Maar om al deze redenen was het voor ons ook erg belangrijk om hier te vergaderen. Het was niet echt een mondiaal forum, misschien is het forum dat ook nooit echt gewest, maar Noord en Zuid waren wel aanwezig, en dat is belangrijk.
UP: Velen stellen dat het Forum gedepolitiseerd is. We hadden gisteren al een eerste vergadering van de internationale raad, en daar werd meteen weer duidelijk hoe moeilijk dat punt ligt. Denkt U niet dat de politisering juist een oplossing zou kunnen zijn voor de problemen waar we in zitten?
BdSS: Het forum is inderdaad gedepolitiserd, maar het blijft een instelling, wat men er ook over zegt. Er is het Forum, er is een Internationale Raad, er is een secretariat, het bestaat dus wel degelijk als organisatie en als proces. Dat er problemen zijn kunnen we inderdaad niet loochenen.
Vandaar ook de bezorgdheid om zich als ‘open ruimte’ te handhaven en de regel van de consensus te vrijwaren. Op die manier kunnen we onze verscheidenheid en de uiteenlopende standpunten ook aan bod laten komen. De relatieve waarde van die standpunten wordt echter ook niet besproken, dus een echt politiek debat is er niet. Er zijn wel debatten binnen de verschillende bewegingen die deelnemen aan het forum. Maar wat we zien is dat door die opdeling de zeer actieve en gepolitiseerde antikapitalistische bewegingen zich meer en meer afkeren van het Forum. Via Campesina is één voorbeeld, maar er zijn er ook andere.
Wij willen iedereen insluiten, en daarom denken sommigen dat we niet over politiek kunnen debatteren. Dat is het grote punt van verwarring. Ik denk inderdaad dat we moeten politiseren, maar wat betekent dat?
Het betekent dat er een politiek debat nodig is. We weten dat de Internationale Raad niet echt representatief is, maar dat is niet onoverkomelijk. Ik vertegenwoordig hier b.v. de Volksuniversiteit van de sociale bewegingen, het heeft vier jaar geduurd voor we lid konden worden van de Raad, waarom toch die vrees om nieuwe leden toe te laten? We zitten nu aan tafel met de anderen van de Raad, maar we vragen ons af, waar zijn de jonge mensen? Jonge mensen willen juist heel erg graag over politiek praten, ik merk trouwens dat de meerderheid hier over politiek wil praten.
Het moet dus een politiek debat worden over de grote problemen van deze wereld, want er is erg veel veranderd sinds 2001. Het neoliberalisme wordt agressiever. Ik heb met een schok moeten vaststellen dat in het land waar het Wereld Sociaal Forum is ontstaan, Brazilië, de sociale bewegingen niet in staat zijn geweest om de coup tegen te houden.
De problemen waren ook duidelijk merkbaar in de convergentie-assemblees. De bewegingen nemen standpunten in, het Forum niet. Dat is toch echt vreemd en verkeerd. De kloof tussen beide wordt erg groot. Er wordt gezegd dat de bewegingen zwak staan en dat daarom ook het Forum zwak staat. Maar dan moeten we kiezen: we houden het zo en we worden samen nog zwakker; of we proberen samen te werken om samen sterker te worden. Juist daarover is een politiek debat nodig.
UP: Een politiek debat betekent dan nog niet dat je effectief ook standpunten inneemt?
BdSS: Nee, zeker niet. Men zou kunnen stellen, dat je probeert een debat te houden over de grote pijnpunten van deze wereld, b.v. de invloed op sociale bewegingen van het alsmaar machtiger wordend financieel kapitaal. Dat is zeer erg verschillend van het productief kapitaal.
Ik was een paar weken geleden in Zimbabwe voor, een workshop van de Volksuniversiteit, om met boerenorganisaties van Via Campesina uit Zimbabwe, Zuid-Afrika en Mozambique te praten. Wat was mijn rol daar? Om aan die mensen – het waren vooral vrouwen – uit te leggen wat de algemene situatie van het kapitalisme is, om uit te legen hoe het financieel kapitaal bezig is beslag te leggen op grond, niet om te produceren maar om te speculeren. De mensen willen begrijpen wat ze rond zich zien gebeuren, ze willen vat krijgen op de realiteit. Zo’n debatten, zouden ook in de Internationale Raad moeten gehouden worden, of de Raad kan zo’n debatten op z’n minst stimuleren. Dat zou een belangrijke opdracht kunnen zijn.
En nee, de Raad hoeft niet noodzakelijk standpunten in te nemen. Ik kan daar mee leven, op voorwaarde dat de Raad wel en oriëntatie kan aangeven zodat die standpunten elders kunnen ingenomen worden, b.v. in de convergentie-assembles, in de thematische of lokale fora. Het is dringend om iets te zeggen over de criminalisering van het sociaal protest, over de onteigening van de boeren, over het vredesproces in Colombia, over de moord op inheemse volken in Brazilië, enz. Als sociale bewegingen thematische fora houden moeten er wel beslissingen kunnen genomen worden. We moeten dringend tanden krijgen.
Wat me erg stoort hier is dat zelf gematigde voorstellen meteen worden afgedaan alsof je een centraal comité wil installeren. Zo ontstaat de indruk dat je hoegenaamd niets mag veranderen.
Wat ik heel open wil zeggen, met alle sympathie en vriendschap voor Chico, hij doet alsof hij de baas is van het Forum. Telkens wanneer we iets vragen krijgen we als antwoord dat niemand zich het forum kan toeëigenen, maar hij doet het wel. Hij wil dat we zijn standpunt begrijpen, maar hij begrijpt ons standpunt niet. Zo kunnen we niet verder.
Progressieve krachten moeten zich proberen te organiseren in de Internationale Raad. Nogmaals, met alle sympathie voor de mensen hier, maar ik weet niet of ik in januari nog kom naar de volgende vergadering.
UP: De hoofdvraag wordt dan: zal, kan er iets veranderen? Kunnen we nieuwe bewegingen opnemen? Kunnen we het debat oriënteren zoals U zegt?
BdSS: Natuurlijk kan het. Het eerste wat moet gebeuren is alle voorwaarden afschaffen voor het opnemen van nieuwe leden. Uiteraard moeten we voorzichtig blijven, maar de groep moet worden uitgebreid, zeker met jonge mensen. We moeten ze zonder angst toelaten, want nu zijn er té veel mensen, en vaakst zijn het de meest actieve, die weg gaan. We hebben dus nieuwe leden nodig.
Met een generatiewissel moet verandering mogelijk zijn. En we moeten een signaal geven dat het Forum kan beslissen, niet de Internationale Raad, die moet enkel oriënteren.
We zitten nu in een defensieve fase. Ik denk dat we in de komende decennia meer moeten nadenken over nationale en regionale fora. Het zal op korte termijn alsmaar moeilijker worden om te reizen, stelt U zich even voor wat een Mondiaal Forum in Europa zou betekenen! De mensen in het Zuiden hebben geen geld en ze krijgen geen visum. Ik vrees dus dat we op korte termijn iets minder mondiaal moeten worden.
[i] Zie mijn persoonlijk verslag: www.globalsocialjustice.eu/index.php/articles/1232-the-political-harakiri-of-the-world-social-forum
