Ze is rossig en wat somber. “We halen het niet”, zegt ze berustend in Radiostudio 5 van het Europees Parlement in Straatsburg. Er moet nog een procentje van de stemmen uit het buitenland geteld worden, maar ze weet dat uiterst rechts de buit binnenheeft. En ze heeft net Europees Commissievoorzitster Ursula von der Leyen na de State of the Union een veeg uit de pan gegeven. Want over goed drie maanden neemt Zweden het wisselend voorzitterschap van de EU over. Het zal met een regering zijn geleid door Ulf Kristersson van de konservatieve Moderaterna, maar bepaald door de uiterst rechtse Sverigedemokraterna van Jimmie Åkesson, sinds 2005 leider van de uit neonazi’s en skinheads gevormde populistische partij. “Jag förväntar mig att du, fru kommissionsordförande, och kommissionen göt mer for att stappa Högerextrema och högerauktöritära krafter i Europa”. “Doe wat om de uiterst rechtse en autoritaire krachten in Europa af te remmen. Het is nodig voor het klimaat, voor de demokratie en voor onze gemeenschappelijke toekomst”.
Ze, dat is Malin Björk, enig gekozen MEP van de Vänsterpartiet (Links, lid van de GUE). Ze schudt het hoofd en draait even met haar lichtblauwe ogen. “Wie per brief stemt vanuit het buitenland is meestal konservatiever. The game is over. Kristensson van de Moderaterna mag misschien volgens de afspraken tussen de vier rechtse partijen – ook de rechtse liberalen én de kristendemokraten scharen zich aan hun zijde – de nieuwe regeringsleider worden, maar zijn partij is kleiner geworden dan die van Åkesson. Dat wordt de échte dirigent”. In de gemeenteraadsverkiezingen die tegelijkertijd gehouden werden, boekten de Moderaterna hun slechtste resultaat ooit, met 18,3 %.
Veelbelovend is dat niet, want Åkesson heeft al onmiddellijk een hervormingsplan voorgesteld met een honderdtal aanbevelingen die hij wil doordrukken: afroming van de gulle tegemoetkomingen in de gezondheidssektor en bij werkloosheid, minder inspraak van de vakbonden wat de poort openzet voor goedkope arbeidskrachten, meer faciliteiten voor de politie onder het mom van beteugeling van de bende-oorlogen in armere buitenwijken van de grote steden, de ghetto’s of utsatt omrade, strikte beperking van de inwijking voornamelijk van moslims, uitzetting en repatriëring van wie zich aan geweld en misdaad schuldig maakt, nadrukkelijker verplichte integratie.
Het bedrijfsleven ziet het graag gebeuren. Het wil een selektief inwijkingsbeleid van degelijk opgeleide arbeidskrachten, lagere belastingen, minder toezicht op vervuilende aktiviteiten want “Zweden voldoet al aan alle voorwaarden die afgesproken zijn in het klimaatpakt en de Green Deal”. Geen wonder dat de beurs een stuk omhoog sprong toen de overwinning van rechts vaststond. De geplande bouw van meer sociale woningen gaat eruit, de uitgraving van kalksteen in Slite op Gotland kan ongehinderd doorgaan. “Wij hebben het debat gewonnen”, juichte Dagens Industri. Of de ondernemers ook de krisis kunnen bezweren is andere koek. Stagflatie staat voor de deur, Europa ziet de groei in Zweden fors afnemen tot 0,8 % in 2023.
Zwakke minderheidsregeringen liggen mee aan de basis van de terugval. Al ziet Björk toch een groot verschil: “Wij hadden een sociaal beleid, dat gaat met een partij die uit het neonazisme is gegroeid niet bepaald voortzetting krijgen. De banden met die antipolitieke krachten zijn nooit verbroken. Het wordt een politiek van de matrak, niet van de verzoening”. Dat kan best kloppen. Eén van de meer dan honderd voorstellen die Åkesson wil realiseren is de onbeperkte macht van de politie om willekeurig in de probleemwijken te kunnen kontroleren en fouilleren. Dat kan alleen geweld aanzwengelen.
Het blijkt ook uit de opkomst van een nog kleine partij, Nyans (de Nuancepartij) of Hue, die moslims en Afrikanen op een nogal uitdagende manier wil verdedigen. In Stockholm ging 11,3 % van de stemmen in kieskring Akalla naar “andere partijen”, die de kiesdrempel van 4 % nationaal niet haalden. In Rosengard en Rinkeby was het nog erger. De Moslimpartij Nyans trok daar het merendeel van naar zich, en hoopte alsnog een distriktszetel te halen in de Riksdag (21 zetels van de 349 worden zo toegekend; ten minste 12 % is plaatselijk nodig voor een zitje), maar faalde. Nyans eist onder meer financiële steun voor de moskeeën, onderwijs in eigen talen (omdat ook de Sami en andere minderheden dat voorrecht krijgen), de eigen kultuur te bewaren (of dat ook clitorydectomy inhoudt en veelwijverij is niet duidelijk), en dies meer. Voorzitter Mikail Yüksel werd eerder uit de Centrumpartij gezet vanwege zijn banden met de ultranationalistische en gewelddadige Turkse Grijze Wolven. Ze zijn niet minder neonazi dan de voorgangers van de Sverigedemokraterna. “It is not the veil that must be fought, it is the oppression”, betoogt hij.
“Laat je niet misleiden door de salonfähigkeit die Åkesson voorwendt, ze zijn niét opgeschoven naar keurig rechts, al maakt ze deel uit van de konservatieve ECR in het Europees Parlement”, waarschuwt Björk. “Er is niks gevaarlijks aan die partij zolang je maar rijk, blank en man bent. En hetero. Pas twee jaar geleden zijn ze begonnen met zich een fatsoenlijk voorkomen aan te meten. Maar politiek herhalen ze alleen het riedeltje van uiterst rechts: law and order, inwijking, misdaad. Dat heeft hen groot gemaakt. Daar heeft het links blok zich aan mispakt. Je denkt ze aan de leiband te hebben, maar het zijn zij die de touwtjes in handen nemen”.
Per Olson van de Rättvisepartiet Socialisterna zag in alle partijen, ook aan linkse kant, die meegaandheid. De sociaaldemokraten hebben in zijn ogen de taal én de thema’s van uiterst rechts overgenomen, ze hebben zich aangepast aan het verschuivende landschap. Ze voerden al vier jaar een rechtse politiek: de regering sneed zwaar in de gezondheidszorg, en sloeg een andere richting in: “The ‘baton policy’ would be combined with welfare investments, profiteering would be limited, market schools would be abolished and the growing inequalities would be combated with, among other things, increased taxation of capital”. Maar in de verkiezingskampanje keerde ze haar kar: de ongelijkheid in de klassenmaatschappij werd losgekoppeld van die sociale strijd. Ze vergat de welvaartsinspanningen, de scherp gestegen voedselprijzen, de krisis van het kapitalisme en van het klimaat. De Vereniging van Zweedse vakbonden maakte geen punt meer van het racisme dat de rechterzijde openlijk beleed. Dat belooft weinig goeds. De rechtse partijen mikken op minder zorgbijstand, minder bescherming tegen werkloosheid, maar zetten meer in op een lage lonenindustrie. Ook de werkloosheidsvergoedingen zitten nu al op de wip. “Wage formation will also be squeezed. Who will be happy with wage agreements that give 3 %, when food becomes 20 % more expensive ?”
Eigenlijk heeft links gekapituleerd, luidt de kritiek. De spoedprocedure om lid te worden van de NAVO ten koste van de Koerden is instemmen met de afpersing door een Turkse diktator. De minister van integratie bestaat het om 61 wijkgebieden waar waakzaamheid hoog is voor de politie te zuiveren door niet meer dan de helft van de huizen aan niet-Noordse bewoners toe te kennen. Maar het was aftredend premier Andersson die alles sloeg. “Wij sociaaldemokraten willen geen Chinatown in Zweden, geen Somalitown, geen Klein Italië”.
Maar Björk nuanceert: “Het is al tragisch genoeg dat jongeren elkaar vermoorden, of bende-oorlogen om drugs slachtoffers eisen (al 50 dit jaar). Dat thema beheerste de debatten. Links heeft niets tegen politietoezicht als het dat kan vermijden, integendeel. Veiligheid en zekerheid zijn een onvervreemdbaar recht, waar alle partijen moeten achterstaan. Maar je mag dit niet herleiden tot een louter inwijkingsprobleem. Dat klopt niet. Het échte probleem zit in de privatisering van het schoolsysteem. Het was Carl Bildt van de Moderaterna die dat Amerikaans systeem invoerde in 1992. Maar vooral onder zijn partijgenoot Fredrik Reinfeldt, premier van 2006 tot 2014, dat het systeem van de friskola (Charter Schools) een hoge vlucht nam. Nu zit vrijwel een vijfde van de leerlingen in dat systeem. De regering subsidieert die scholen, maar ze worden zelfstandig beheerd, sommige door verenigingen zonder winstoogmerk, maar de meeste vooral door bedrijven. Een hele reeks van die scholen wordt geleid door twee beursgenoteerde bedrijven, dat zegt toch alles ?”
De friskola, gratis scholen, volgen het curriculum van de staatsscholen, maar mogen geen schoolgeld vragen, geen onderscheid tussen aanvragen maken en geen toelatingsproeven organiseren. Anderzijds, en daar zit het addertje onder het gras, mogen ze wel schenkingen aanvaarden. Dat zet de poort open voor spekulatie, ghettoscholen en een verlaging van de onderwijsdrempel – wat internationale waarderingen inderdaad vaststellen. “Ook Pinochet richtte dat soort scholen in”, foetert Björk. “En nee, het is niet zoals in de Engelse public schools, waar je wél moet betalen voor onderwijs – dat kennen we ook in Zweden. Maar in de problematische wijken is er meer aan de hand. De behuizing laat te wensen over, de publieke zorgverlening neemt zienderogen af, werkloosheid en gezondheidsproblemen groeien aan, ach, het is potgrond voor moeilijkheden. Maar je kunt dat niet verengen tot geweld en misdaad alleen, zoals in de verkiezingskampanje wel gebeurd is”.
Het fenomeen doet zich niet alleen voor in Zweden, maar in alle Skandinavische landen, Ijsland uitgezonderd. Eerst in Denemarken met Glistrups Fremskridtspartiet (1972), opgevolgd door de Deense rechts-populistische Volkspartij (Dansk Folkeparti), die konservatieve regeringen gedoogsteun gaf en tot strenge inwijkingsbeperkingen dwong (2001-2011 en 2016-2019). In 2018 kwam er nog een radikalere, etnische anti-islampartij bij, Stram Kurs. In Finland gooiden vanaf 1995 de Ware Finnen (nu de Finnenpartij) met hun euroskeptisch nationalisme hoge ogen. Zij maakte de nationaliteitsvoorwaarden veel strikter en beperkte de gezinshereniging. In Noorwegen werpt de Fremskrittspartiet zich op als tegenstander van Europa, vreemde inwijking en klimaatmaatregelen. Uitwassen als de moorden op Utøya en in Oslo, met 77 doden, werpen een donkere schaduw over dat gedachtengoed. De verzorgingsstaat heeft blijkbaar zijn beste tijd gehad.
Björk: “Mijn generatie (glimlacht, “ik ben 50”) heeft voluit genoten van wat onze grootouders hebben opgebouwd. Zij streefden naar sociale gelijkheid, volledige tewerkstelling, hulp aan misdeelden. Dat is weggevallen, Zweden is één van de landen in Europa waar de ongelijkheid drastisch toeneemt, en dat wordt dan nog aangeprezen als een goeie ontwikkeling ! Dat doet anderen met de vinger wijzen, je zoekt zondebokken als je achter blijft. En dat is wat ik het rechtse blok, en tot op zekere hoogte ook de sociaaldemokraten verwijt: ze hebben hun huik naar de wind gedraaid, verdeeldheid is de gemeenschappelijke aanzet van de verkiezingen geworden, niet de waarden van onze voorouders”.
Die polarisering komt niet uit de lucht vallen. Ik herinner me begin jaren negentig dat ik in Finland bij de minister van binnenlandse zaken zat, die steen en been kloeg over de komst van Somalische vluchtelingen. In de hele week dat ik door Helsinki liep, ben ik welgeteld twee zwarten op het lijf gelopen. Maar de gulheid van de Skandinavische verzorgingsstaat, de voorbeeldige opvang van mensen uit de Syrische en Iraakse oorlog, de na te volgen toepassing van het spreidingsplan dat de EU ontwikkelde voor doorwijkelingen vanuit Turkije of de Griekse eilanden, het begon te wegen op de traditioneel hechte kulturele samenhang van de Zweedse, Finse en Deense gemeenschap. Voeg daar drie grote krisissen bij (de bankenkrisis, de oorlogstrauma’s van Irak en IS tot Oekraine, de energiekrisis) en de deur staat wagenwijd open voor populisme en nepnieuws. Links moet zich herpakken, zegt Björk: de ekonomie weer in handen nemen, aan herverdeling van de welvaart denken, scholen losmaken van geldgewin, sociale woningbouw bevorderen, gezondheidszorg en sociale diensten opwaarderen, kinderopvang uitbouwen. “Want de mensen willen werken. De kiezer zal altijd voor het origineel kiezen, niet voor de überbietung. Links doet het erg goed in de grootsteden, daar begint ook de koerswijziging. Dat het achterland niet direkt volgt is logisch. Tientallen jaren lang hebben de sociaaldemokraten en de Centerparti een vadsige meerderheid gehad, dat wreekt zich nu, de krisis liet zich later voelen op het platteland, maar treft de mensen ook harder. In de huidige probleemwijken leefden bovendien arbeiders. We moeten daar anders over gaan spreken dan als bendeghetto’s. Rechts tracht elk probleem onder een etnische noemer te brengen. Maar dat is fout”.
Het verklaart nog niet waarom, net als in België of Groot-Brittannië, de arbeidersklasse en de boeren op korte tijd van rood naar zwart overstapten. Zelf in het hoge Noorden, dat tot voor kort dieprood was, hebben de Sverigedemokraterna bressen geslagen. Björk wijt dat aan het verlaten van de toenmalige opbouw van de verzorgingsstaat, “toen werd er grondig geïnvesteerd in de buitenwijken van de steden, en werd werk gemaakt van goede verbindingen met afgelegen gebieden”.
Zou het kunnen dat Rusland bewust langs de noordpassage vluchtelingen de grens overzet, naar Finland en zo naar Zweden, om het beleid te ontwrichten ? Björk schudt ontkennend het hoofd. “Uiterst rechts had en heeft een goeie band met Poetin en zijn oligarchen. Ze zijn ook gedeeltelijk vanuit Moskou gefinancierd geworden. Ze konden gebruik maken van Russische trollen op de sociale media, die de demokratische partijen in diskrediet brachten. Rechts neigt sowieso al naar een autoritair bewind – en het dichtstbijzijnde is natuurlijk Rusland”. Rechts heeft niettemin nu al aangekondigd de toetreding tot de NAVO onverminderd door te zetten. Het lijken wel de hoogdagen van Carl Bildt, die ook elke ontvangst van een andere regeringsleider liet begeleiden door vier Saab-37 Gripen JAS (jacht, aanval, verkenning) tot de landing. Ik heb Jean-Luc Dehaene zelden zo ongerust horen vloeken in het regeringsvliegtuig. De nieuwe sterke man achter de schermen, Jimmie Åkesson, heeft trouwens opvallend nooit afstand genomen van Poetin. Hij noemde op Sveriges Radio in 2018 de Russische leider wel “agressief en imperialistisch’ (de vroegere onderlinge oorlogen in de 19e eeuw indachtig), maar weigerde “te kiezen voor een linksliberale imperialist als Macron die langs de EU” dezelfde weg opgaat.
Dat is niet op een, twee, drie op te ruimen, zeg ik nogal lapidair. Björk knikt zorgelijk. “Het ergste moet nog komen. Ze zullen ongetwijfeld een aanval inzetten op de publieke media. Op de kulturele sektor ook. En op de akademische wereld. Nogal wat burgers voelen zich nu al onveilig”. Hongarije achterna ? “Ongetwijfeld een poging daartoe. De vrouwen mogen zich ook aan een inperking van hun rechten verwachten. Liefst 61,2 % van de vrouwen kiest voor Andersson als regeringsleidster, bij de mannen is dat amper 40,2 %. Voor het eerst hebben de Zwedendemokraten een twintigtal gemeenten veroverd, zo begint het. De sociaaldemokraten moeten ondanks hun winst niet hoog van de toren blazen. Ze hebben alleen stemmen afgeroomd van hun bondgenoten, op de Groenen na. Deze verkiezingsuitslag is voor hen de op drie na slechtste in ruim een eeuw”.
Dat is misschien minder opvallend dan de beoogde doorgedreven militarisering van de ordediensten en de staat, en de bespiedingsmaatschappij. Die budgetten zullen fors de hoogte ingaan. De kapitaalkrachtigen en de grote bedrijven zullen dat kompenseren met een afwenteling van de lasten op de werkende klasse, lagere of echt lage lonen, zeker nu de vakbonden volledig uit verband gespeeld zijn. De krant Sydsvenskan zag de vloek al liggen: “Een zwakke regering, een verdeeld land”. En Dagens Nyheter ziet een perverse ontwikkeling opdoemen: “Wat de regering uitgeeft aan burgers en gezinnen, zoals tijdens de pandemie, moet de Riksbank goedmaken. Ze zal dus de rente verhogen”. Ebba Grön, een uitgesproken linkse punkgroep, bracht in 1977 ooit de hit ‘Den ena handen vet vad den andra gör’ (‘De ene hand weet wat de andere doet’) uit. De krant onderschrijft dat met wat Zweden te wachten staat: “‘Tegemoetkomingen voor duurdere stroom zal de centrale bank counteren met de rente’. (…) De nieuwe minister van financiën mag zich verwachten aan een hobbelig parkoers, met meer botsingen en een moeilijk ekonomisch landschap”.
De spoed waarmee Zweden nu naar rechts overhelt heeft te maken met de faliekante kampanje die de sociaaldemokraten voerden, en met de onvoorbereide en dus ondoordachte aansluiting bij de Europese gretigheid om Rusland een lesje te leren. Maar de regeringsonderhandelingen zijn al begonnen, alleen hoopt Links nog op een zwakke samenhang. “Je kunt je toch geen liberaal noemen en in een regering gaan zetelen met uiterst rechts ?”, sneert Björk. “Het beste wat kan gebeuren is dat deze koalitie, die duidelijk op los zand en retoriek is gebaseerd, snel uiteenvalt of op haar grenzen stuit. Dan kan een andere meerderheid – met een verenigde demokratisch-liberale partij bij voorbeeld – de teugels weer in handen nemen, en doen wat ze moet doen: heropbouwen van de sociale verzorgingsstaat”.
Wishful thinking waarschijnlijk. De Riksbank heeft op 20 september precies gedaan wat voorspeld werd: ze verhoogde (net als Noorwegen en Zwitserland) de rente met 100 procentpunten tot 1,75 %. “De inflatie is te hoog. Het ondermijnt de koopkracht van huishoudens en maakt het moeilijker voor zowel bedrijven als huishoudens om hun plannen te bekostigen”, was de uitleg. De centrale bank – die vooropgesteld had tot februari 2024 het nultarief aan te houden – gaat allicht de komende maanden nog hogere rentevoeten vastleggen. “Een mislukking”, kopte Aftonbladet meteen. Annika Winsth, hoofdekonome bij Nordea, verwijt de Riksbank nalatigheid. Ze is te laat wakker geworden: “It is the rampant inflation that underlies the sharp increase. In August, the inflation rate was 9.0 percent, the target is 2 percent”. Robert Boije van de Universiteit Uppsala zweert bij een ondoordachte zet: “Zwedens ekonomie is erg intrestgevoelig. Het zal niet makkelijk wezen om hard te maken dat renteverhogingen de inflatiekurve kunnen ombuigen zonder dat de ekonomie de klappen krijgt”. Meer dan een krisisbezwering kan het nieuwe minderheidskabinet Kristersson niet hopen na te streven. De kans op een ideologische breuk tussen Moderaterna en Demokraterna staat in de sterren geschreven. De Europese Unie dreigt een gehandicapte bestuurder te krijgen in 2023. Riemen vastmaken.
