Nagorno-(Opper-)Karabach ligt al een eeuw als een onverteerbare twistappel op de maag van Armeniërs en Azeri’s. Tijdens de Sovjetperiode belette Moskou zo lang mogelijk dat het tot botsingen kwam, maar nog vóór de Sovjet-Unie uit elkaar spatte, barstte het geweld los. Geweld dat nu weer oplaait, met de Turkse president Erdogan die het vuur aanwakkert. Vanuit Syrië stuurt hij islamistische huurlingen om Azerbeidzjan een handje te helpen. Kruitvat Kaukasus kan ontploffen.
Pogroms
Armeniërs en Turkse Azeri’s, lang Kaukasische Tataren genoemd, waren al(-weer) met mekaar aan het vechten terwijl tsaristisch Rusland ten onder ging. In Jerevan hadden de Armeniërs in 1918 een onafhankelijke republiek uitgeroepen, maar ze boden weinig verzet tegen de “sovjetisering” die ze eerder als een bescherming tegen “het Turkse gevaar” zagen. Zeker na de massale uitmoording van Armeniërs in 1915 in Turkije, hadden ze nood aan bondgenoten.
Maar Lenin en de communisten wilden de Turkse volkeren ook niet voor het hoofd stoten. Zij stelden immers hun hoop op die (islamitische) volkeren om de revolutie uit te breiden. De Communistische Internationale organiseerde daarom in 1920 een Conferentie van de Oosterse volkeren in Bakoe, hoofdstad van Azerbeidzjan. Bakoe had toen nog een zeer gemengde bevolking, de olieontginning had arbeiders uit het ganse imperium aangetrokken. De Armeniërs waren er wel niet altijd welkom. Bij anti-Armeense pogroms in 1905-1906 vielen in Bakoe, Jerevan en Nagorno Karabach duizenden doden.
De Tataarse communist Sultan Galiëv promootte in die periode het “nationaal-communisme” dat moest openstaan voor de moslims. Lenin beschermde hem, maar na diens dood werd Galiëv opzij geschoven, gevangen gezet en in 1940 zoals veel communisten van het eerste uur, terechtgesteld.
Ruilen
De Armeniërs hadden daarvoor gemengde ervaringen met Turkse volkeren; veel van hen waren lang loyale burgers van het Ottomaanse rijk, anderen gingen naar het einde van de 19e eeuw in verzet en hoopten op hulp van de Russen. In 1894 al kostte de repressie van de sultan aan rond 300.000 Armeniërs het leven. In 1915 werd het nog veel erger, met een genocide van 1,5 miljoen doden.
Zowel Armenië als Azerbeidzjan werden Sovjetrepublieken, maar daarmee was er nog geen vrede. Eind 1920 was wel in principe beslist dat het gebied Nagorno-Karabach, met een bevolking voor 95% Armeens, bij Armenië zou komen – een jaar eerder hadden Azerische troepen 600 Armeniërs in dat gebied afgeslacht. Maar de toenadering van de Sovjetleiding tot Turkije stak stokken in de wielen. Zo aanvaarde Moskou in maart 1921 in een verdrag met Turkije dat het gebied Nachitsjevan, tussen Armenië en Turkije, volledig Azeri zou worden, 50.000 Armeniërs moesten verhuizen om dat gebied etnisch homogeen te maken. In 1923 kwam Nagorno-Karabach bij Azerbeidzjan. Dat wel verplicht werd samen met Armenië en Georgië een Transkaukasische Federatie te vormen.
Opper Karabach
De bergachtige regio Nagorno-Karabach was begin van de 19e eeuw door Rusland ingelijfd. Tijdens het revolutiejaar 1917 was hier even een zelfstandige republiek uitgeroepen, maar Azeri’s hadden daar snel een einde aan gemaakt. Het leek voorgoed deel te zullen uitmaken van Azerbeidzjan- als een autonome regio. Vaak wordt het verkeerdelijk een enclave genoemd – een enclave is een territorium dat tot een staat behoort terwijl het omgeven is door grondgebied van een andere staat , zoals Baarle Hertog. Dat is voor Nagorno-Karabach nooit het geval geweest.
In 1963 tekenden 2500 inwoners van dit gebied een petitie aan toenmalig Sovjetleider Chroesjtsjov om hun regio bij Armenië aan te hechten. In 1965, bij de 50ste verjaardag van de genocide op Armeniërs in Turkije, betoogden duizenden Armeniërs in Jerevan voor datzelfde. Onder Gorbatsjov kwam die eis weer op straat. Na een massabetoging in Stepanakert, de hoofdstad van het autonome Nagorno-Karabach, keurde het regionale parlement in februari 1988 de aansluiting bij Armenië goed.
Maar daarmee was de kous niet af, want zowel Bakoe als Moskou verwierpen dat. De moord op twee Azeri’s onderweg naar Stepanakert was het sein voor felle anti-Armeense acties in Azerbeidzjan en Moskou verbood het Comité Karabach dat in feite een Armeens Volksfront was. Na maanden van sporadisch geweld, stuurde Moskou begin 1990 troepen die er niet in slaagden dat geweld te stoppen. Terwijl de Sovjet-Unie zieltoogde, vluchtten honderdduizenden Armeniërs en Azeri’s uit voor hen onveilige steden en dorpen.
Pauzes
Het geweld eindigde natuurlijk niet met de implosie van de Sovjet-Unie. In Azerbeidzjan nam Geidar Aliëv, ooit chef van de KGB aldaar en lid van het Sovjet-Politburo, de touwtjes in handen. Hij zette zijn vroegere kameraden in Moskou in 1994 een neus door een groot akkoord te ondertekenen met een olieconsortium voor de aanleg van een pijpleiding van de Kaspische Zee via Georgië naar de Turkse haven Ceyhan. Tot dan ging die olie via een pijpleiding door Rusland naar de Russissche haven Novorossiïsk.
In Armenië leidde het Comité Karabach na de Sovjetimplosie de dans. Tot twee jaar geleden, toen die “generatie Karabach”, beschuldigd van corruptie en wanbeheer, het veld moest ruimen.
De oorlog tussen de nu onafhankelijke staten Armenië en Azerbeidzjan sleepte aan tot 1994, met oorlogsmisdaden aan weerszijden en in totaal rond 30.000 doden. Het werd een militaire catastrofe voor Azerbeidzjan dat naast Nagorno-Karabach ook de controle kwijtraakte over zeven districten rond Nagorno-Karabach. Het in 1994 bereikte bestand was vooral voor Bakoe niet meer dan een pauze, in afwachting van herovering van dat verloren grondgebied, Nagorno-Karabach incluis.
Acht Ilham Aliëv, zoon van, het moment daarvoor rijp? Aerbeidzjan heeft volgens het Sipri (Stockholm International and Peace Research Institute) tussen 2009 en 2018 minstens 17 miljard euro besteed aan zijn bewapening, vier keer meer dan Armenië in dezelfde tijd. Bakoe krijgt gesofisticeerd wapentuig uit Turkije en Israël, waardoor het over geduchte drones beschikt.
Aliëv kan volop rekenen op zijn Turkse collega Erdogan die zijn binnenlandse problemen verdrinkt in patriottische strijdlust. De Armeniërs leven alweer met de oude vrees ingedrukt te worden door de Azeri’s en hun Turkse bondgenoten, terwijl ze twijfels hebben over de ‘vriendschap’ van Rusland. Ze zien immers hoe Moskou en Ankara over de hoofden van Syriërs en Libiërs heen, ondanks hun rivaliteiten toch tot een verstandhouding komen waarbij alleen de eigen belangen tellen. Bovendien heeft Moskou geen zin zijn goede relaties met Bakoe op te offeren.
Erdogans huurlingen
Voor Erdogan is dit conflict een uitgelezen kans om Europa ook hier een neus te zetten, zoals hij doet in Syrië, in het oosten van de Middellandse Zee, in Libië, op de Balkan en in toenemende mate in Afrika. De voorbije maanden hielden Azerbeidzjaanse en Turkse troepen gezamenlijke militaire oefeningen, wat nu op een voorbereiding op de oorlog lijkt.
Erdogan heeft bovendien in Syrië een reservoir aan huurlingen binnen het zogenaamde Syisch Bevrijdingsleger dat uit diverse islamistische milites bestaat. Die hebben voor rekening van Turkije de Koerden uit een deel van Noord-Syrië verdreven. Een VN-rapport meldt dat die milities in die gebieden de bevolking terroriseren. Ze zijn schuldig aan moorden, verkrachtingen plunderingen. Het gaat onder meer om de militie Sultan Mourad die uit Turkmenen bestaat, en de groep Faïlak Al-Cham, beide nu op het terrein in Azerbeidzjan, sommige in Azerbeidzjaanse uniformen.
Militieleden vertelden dat ze tussen 1300 en 2000 dollar per maand betaald krijgen. Dat is wat ook de Syrische huurlingen krijgen die in Libië vechten voor de regering in Tripoli. Een militie die weigerde manschappen te leveren, werd uitgestoten en is verstoken van elke Turkse steun.
Er zijn de voorbije dagen meer en meer aanwijzingen dat er in Azerbeidzjan minstens enkele honderden huurlingen uit Syrië actief zijn en dat honderden of meer anderen klaar staan om naar het strijdtoneel te vertrekken. Dergelijke inzet wijst erop dat Aliëv en Erdogan hopen het exploot in Libië, waar Turkse troepen en huurlingen kolonel Haftar harde klappen toebrachten, in Azerbeidzjan te herhalen. Ze rekenen er voorzeker op dat de Russische president Poetin zich ook hier inschikkelijk zal tonen. Zodat de Armeniërs riskeren het kind van de rekening te worden en vooral op eigen kracht moeten rekenen.
