Vladimir Poetin, president van de Russische Federatie, heeft heimwee naar de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) die 99 jaar geleden werd opgericht en 30 jaar geleden implodeerde. Rusland erfde de kernwapens en de status van permanent lid van de VN. Is het echt dat heimwee wat hem en zijn omgeving drijven bij de agressie tegen deze gewezen republiek van de USSR? Poetin vindt alvast dat het eind 1922 fout was van Oekraïne een aparte republiek te maken. De schuld van Lenin, aldus Poetin. De implosie van de Sovjet-Unie liet enkele “etnische problemen” na die Poetin nu aanwendt tegen Oekraïne.
Unie van republieken
Met de benaming USSR, Unie, wilden de bolsjevieken in 1922 duidelijk maken dat de Sovjet-Unie brak met het tsaristische Rusland, “een gevangenis van de volkeren”. De twee andere grote multi-etnische rijken van Europa, Oostenrijk-Hongarije en het Ottomanse Rijk, waren met de Wereldoorlog 1914-18 ten onder gegaan, alleen het Russische bleef over, maar zou niet langer Russisch zijn.
Lenin benadrukte in zijn “testament” hoe belangrijk hij het wel vond Russische dominantie te vermijden. Hij beschuldigde Stalin ervan zich tegenover Georgië als een “groot-Russisch chauvinst” te hebben gedragen. Lenin deed onvergeeflijke toegevingen aan de nationalisten, vindt Poetin. In zijn uiteenzetting over de Oekraïense (niet-) identiteit, zei de Russische president dat Stalin het bij het rechte eind had.
De Unie werd stapsgewijze ingedeeld in republieken en binnen die republieken autonome gebieden. De grenzen vielen ongeveer samen met de volkeren die er woonden. Maar lang niet altijd. Zo kreeg bij voorbeeld Azerbeidzjan een strook Armenië, Nachitsjevan, als een gebaar van Moskou aan Turkije. Aan de grens tussen Oezbekistan en Kirgizstan is het na de implosie van de Sovjet-Unie vaak tot bloedig treffen gekomen omdat er door die geërfde grens in beide staten grote groepen minderheden zijn.
Als binnengrenzen ineens staatsgrenzen worden, zoals ook in Joegoslavië gebeurde, moeten op zijn minst twee belangrijke aspecten bekeken worden: hoe zijn die grenzen er gekomen, zijn er geen wijzigingen nodig. En vooral: wat met bevolkingsgroepen die plotseling een minderheid in een nieuwe staat worden, zoals de Russen en Oekraïners in de republieken van Centraal-Azië, de Russen in de Baltische staten en Oekraïne.
Perejaslav akkoord
Oekraïne was in de 17de eeuw deels door de tsaren geannexeerd. Dat gebeurde wel in de vorm van een “unie”: in 1654 sloot een efemere Kozakkenstaat in Perejaslav een akkoord met de tsaar aller Russen, Alexei. Kozakkenleider Bogdan Chmelnitsky erkende het gezag van de Russische tsaar in ruil voor militaire hulp tegen de Pools-Litouwse Unie. Die laatste heerste toen over wat nu westelijk Oekraïne is, met de historisch Poolse stad Lvov (Lviv) dat tot 1939 bij Polen was. Dat is de regio van de Uniatenkerk die de Byzantijnse ritus behield maar het gezag van het Vaticaan erkende.
In het noordoosten van dat gebied was bij de ‘unie’ van 1654 de Russische invloed ook al erg groot. Voor de Russen, in voortdurend conflict met de Turken in het zuiden, was dat een gemilitariseerde zone, in het Russisch ‘oekraïna’.
De Turken in het zuiden, dat waren onder andere de Tataren op de Krim dat op het einde van de 18e eeuw bij het tsaristische rijk werd ingelijfd. In 1944, tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de Krim-Tataren (evenals andere volkeren) door Stalin naar Centraal-Azië gedeporteerd op verdenking van collaboratie met de nazi’s – zelfs de vele families v an soldaten in het Rode Leger werden verbannen.
Vanaf 1967 mocht een deel terugkeren, een ander deel leeft nog steeds in Oezbekistan. Een van de grote ‘dissidenten’ in de jaren 1970-1980 in de Sovjet-Unie was Moestafa Dzjemilov, mag sinds 2014 niet meer naar de Krim – waar de Tataren ca een achtste van de bevolking uitmaken.
Ter gelegenheid van de 300ste verjaardag van de ‘unie’ tussen Rusland en Oekraïne, schonk Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov in 1954 de Krim, toen bij Rusland, aan Oekraïne. In 1990 riep de Russische meerderheid van dit gebied de soevereiniteit uit, wat door Kiev niet werd erkend. Dat er een duidelijke Russische meerderheid is die liever bij Rusland is, was voor Poetin een stevig argument om de Krim na de ‘Maidan-revolutie’ van 2014 bij de Russische Federatie onder te brengen.
Eigenheid
Bij de vorming van de Sovjet-Unie stonden de Oekraïense leiders erop een eigen defensie en diplomatie te hebben, maar zover wou Moskou het niet laten komen. Er waren al vroeg signalen van russificatie en verzet ertegen. Communist Nikolaj Skrypnik klaagde er in 1923 op het partijcongres over dat het leger een instrument was voor de russificatie van Oekraïne. Er was in de jaren 1920 nochtans een Oekraïniseringspolitiek, maar Stalins geforceerde collectivisatie in de landbouw leidde in Oekraïne nog meer dan elders tot repressie en hongersnood die naar schatting aan 5 miljoen Oekraïeners het leven kostte.
Elk teken dat op Oekraïens nationalisme kon wijzen, werd in de kiem gesmoord. Zelfs folklore: in 1935 werden de ‘kozbari’, Oekraïense volkszangers, naar een congres van lyrische kunstenaars in Moskou gelokt, opgepakt en uitgemoord.
Na de Grote Oorlog (1941-1945) ging de russificatie snel verder, vooral via onderwijs en leger. Het aantal leerlingen in Oekraïenstalige scholen nam sterk af. Vlot Russischtalig zijn was bevorderlijk voor de carrière. Zo werd het Russisch dominant in het openbaar en dagelijks leven in grote delen van Oekraïne, niet in het westen waar ook een Poolse minderheid leeft.
In dat westelijk deel, dat zo lang deel uitmaakte van Polen, is het nationalisme nooit weggeweest. Maar niet alleen daar. In 1965 publiceerde Ivan Dzjoeba het boek ‘Internationalisme of russificatie’, een pamflet tegen die russificatie. Het bracht hem in de gevangenis, maar onder Gorbatsjov kreeg hij ruimte voor zijn ideeën. In 1972 ging de afzetting van de Oekraïense partijbaas Pjotr Sjelest gepaard met een hevige campagne tegen het Oekraïens nationalisme.
Bekeringen
Na de kernramp van 1986 in Tsjernobyl duurde het wel even eer het tot veel Oekraïeners doordrong hoe erg het was geweest. Maar het speelde wel een rol in 1989 bij de oprichting van ‘Roech’, het Oekraïense Volksfront dat na een voorzichtige start snel radicaliseerde en volledige onafhankelijkheid eiste. Uit dat Roech groeiden diverse partijen, met de meest radicale in het westen, in Lviv en omgeving waar al snel de communistische symbolen werden neergehaald.
In de oostelijke regio, vooral in de Donbass, was er vooral sociale onrust, met stakingscomités waarin de Russische arbeiders garanties eisten dat zij de dupe niet zouden worden van een onafhankelijk Oekraïne. Meer dan 30 jaar geleden dus was er in die regio al de vrees voor de gevolgen van onafhankelijkheid. De autonome republieken vallen niet uit de lucht.
Het stichtingscongres van Roech was bijgewoond door niemand minder dan partijleider Leonid Kravtsjoek, jarenlang de zogenaamde ideoloog van de Oekraïense Communistische Partij. Zoals in zoveel andere Sovjetrepublieken voelden de lokale communistische leiders de nieuwe wind goed aan en wierpen ze zich plotseling op als nationalisten – zoals Noersoeltan Nazarbajev in Kazachstan en zoveel anderen.
Kravtsjoek was tijdens de mislukte bijna clowneske coup in Moskou in 1991 op woensdag nog de communistische leider, op donderdag 24 augustus – de dag dat de coup de mist inging – was hij de aanvoerder van de Oekraïense nationalisten. Ja, ik was de ideoloog, zei hij. Maar iedereen weet toch dat bijna niemand uit overtuiging bij de partij was. En dat was inderdaad zo.
Op die 24 augustus 1991 werd de onafhankelijkheid uitgeroepen. Onmiddellijk dreigde de Russische president Boris Jeltsin met een herziening van de grenzen tussen Rusland en Oekraïne omwille van de vele miljoenen Russen in de buurstaat. Maar eind van de maand werden de grenzen in een pact bevestigd. De onafhankelijkheid werd bij referendum met een grote meerderheid, 92,3 %, bevestigd. Wat betekent dat ook veruit de meeste ‘etnische’ Russen voor hadden gestemd.
Taalwetten
Na de onafhankelijkheid bleef het westelijk deel een bastion van rechts en uiterst-rechts nationalisme. Oekraïeners die tijdens de oorlog met de nazi-bezetters hadden gecollaboreerd, werden in eer hersteld of kregen zelfs de status van nationale helden. Enkele van die nationalistische groepen speelden een rol in de ‘Maidan-revolutie’ van 2013-2014. De meeste deelnemers aan die “revolutie” protesteerden in de eerste plaats voor nauwere samenwerking met de EU en tegen corruptie. Maar uiterst-rechts was veel beter georganiseerd, zij waren de megafoon van de protesten. Wat dan weer veel Oekraïense Russen en Russischtalige Oekraïeners verontrustte.
Na Maidan kwam er veel meer aandacht voor de taalkundig-culturele oekraïnisering. Wetten voorzien, is een verregaande oekraïnisering van de openbare diensten en het onderwijs. Wat dan bij veel Russischtaligen de bezorgdheid wekte in hetzelfde straatje terecht te komen als de Russen in o.m. Letland waar taalkennis verbonden is aan staatsburgerschap. Zeer veel Russischtaligen kijken naar Russische tv-zenders waarvan een deel dat thema naar voor schuiven en hun vrees aanwakkeren om in Oekraïne tweederangsburgers te worden.
Botsing
Aan de andere kant is er het opgeklopte Russisch chauvinisme dat doorsijpelt bij de Russen in Oekraïne, die al in 1991 bezorgd waren over hun situatie. De oude angst krijgt vorm en wordt vanuit Rusland aangewakkerd. We krijgen hier botsingen van nationalismen, met aan beide kanten uitgesproken uiterst-rechtse invloeden.
Uiterst-rechts weegt wel iets zwaarder door aan Russische kant. Want vergeten we terloops niet dat Poetin op een zeer goed blaadje staat bij de meeste uiterst-rechtse bewegingen in de EU, dat ze elkaars bondgenoot zijn.
