Historische verkiezingen
Alle nationale verkiezingen zijn belangrijk voor de koers, die een land wil varen, tenminste als de stem van de kiezer ernstig genomen wordt. Maar Guatemalteekse analisten kwalificeerden die van 25 juni in hun land als historisch. Om de eenvoudige reden dat de maatschappij was verzand geraakt in de greep van gewetenloze en corrupte individuen die er in slaagden de drie machten van een democratische staat naar hun hand te zetten. Bij zover dat er sprake was van de nakende ondergang van de rechtsstaat. De verantwoordelijken, president Alejandro Giamattei op kop, hadden geen oren naar kritiek, zelfs niet van de Europese Unie, laat staan van de Amerikaanse regering. Elke vorm van afkeuring of waarschuwing werd afgedaan als onwettige inmenging in de interne zaken van het land. De verkiezingen voor president, vicepresident, leden van het Congres, gouverneurs van de departementen en de burgemeesters en gemeentebesturen zouden een beslissend kantelmoment zijn, erop of eronder. Ofwel gaf de uitslag in de urnen de heersende tendens vrij spel om op de criminele weg door te gaan of de algehele corruptie werd een halt toegeroepen.
Fraude plegen nog voor de verkiezingen plaats grijpen
Maar vele maanden voor de dag van de verkiezingen gingen alarmbellen klinken. Het moet gezegd, zicht krijgen op het verzoek van zovele aanvragen om als partij geregistreerd te worden bij het Hoog Kiestribunaal (TSE) en te mogen deelnemen aan de strijd in het kieshokje, het is warempel geen sinecure. Uiteindelijk bleven er negenentwintig over. Maar algauw gaven de leden van het Hoog Kiestribunaal tekenen dat ze niet onpartijdig en autonoom te werk gingen. Er werden partijaanvragen genegeerd om vermoedelijk legitieme redenen. Maar het duurde niet lang of het tribunaal gaf aanleiding tot ongemeen zwaar protest.
Verschillende nationale en internationale organisaties riepen het tribunaal op om transparant te zijn in het toekennen van financiële contracten of het aanwenden van aankopen voor het verkiezingsproces. Alsmede in verband met de geheimhouding bij de vergaderingen met diegenen die klachten indienden. Ook de wijze waarop het tribunaal te werk ging om personen toe te laten of af te wijzen bij het inschrijven van politieke partijen had met kritiek af te rekenen. Organisaties die als maatschappelijke waakhonden optraden verzochten het tribunaal om die personen niet te registeren op de kieslijst die van corruptie en straffeloosheid beschuldigd zijn of in de Verenigde Staten veroordeeld werden voor het witwassen van geld. Ze eisten zelfs het ontslag van de verantwoordelijke van het Register van de Burgerlijke Stand omdat hij de inschrijving van presidentskandidaten, ondanks juridische belemmeringen, wel toestond. Ook eisten zij de intrekking van reeds goedgekeurde kandidaturen, die niet aan de wet beantwoordden.
‘Het kan niet dat het Register van de Burgerlijke Stand aan de ene kant oproept tot respect voor het recht om te kiezen en gekozen te worden en aan de andere kant ditzelfde recht schendt. We vragen daarom het onmiddellijke ontslag van de griffier aan,’ zei Luis Compá van het Nationaal Netwerk van Commissies en Collectieven voor Transparantie en Onkreukbaarheid (REDNAC-TP).
Illegale uitsluiting of toelating van partijen
Kandidaten en partijen die volgens de grondwet uitgesloten waren, werden toch geregistreerd om mee te dingen. En anderen die een mogelijks gevaar betekenden voor de heersende macht werden uitgesloten op basis van juridische futiliteiten. Er werden drie kandidaten door het Hoog Kiestribunaal om technische redenen afgeblokt om deel te nemen aan de verkiezingen. De slachtoffers beschouwden die beslissing als willekeurig en gelijkstaand aan fraude. Het waren de conservatieve Carlos Pineda, die in feite op de eerste plaats stond in de peilingen, de rechtse Roberto Arzú en de linkse Thelma Cabrera van de Beweging voor de Bevrijding van de Volkeren (MLP), de politieke arm van de boerenorganisatie CODECA. De willekeur waarmee het Hoog Kiestribunaal omging met het toestaan of afblokken van kandidaten werd door velen aangevoeld als fraude bij voorbaat.
Er waren twee ophefmakende gevallen die er met kop en schouder bovenuit staken.
Jordán Rodas, voormalig Ombudsman voor de Mensenrechten, die puik werk leverde tijdens zijn ambt, waardoor het corrupte Congres herhaalde pogingen ondernam om hem af te zetten, werd verkozen als kandidaat voor vicepresident van de Beweging voor de Bevrijding van de Volkeren (MLP). Hij berichtte met bitterheid dat het Bevolkingsregister van de Hoge Kiesraad de inschrijving van hemzelf en Thelma Cabrera van MLP verwierp. Bij de verkiezingen van 2019 werd Thelma Cabrera vierde in de eerste ronde.
‘Het is ongehoord en toont alleen maar aan dat het ‘Pact van de Corrupten’ nu ook al het kiesstelsel heeft gegijzeld. Daardoor wordt de kwetsbare democratie, die in een crisis verkeert, verder beschadigd. Het wordt tijd dat de Hoge Kiesraad zijn rol serieus neemt en zich niet laat chanteren door de corrupten,’ zei hij tegen de nieuwssite Soy502.
‘Wat een toeval dat ze MLP, dat echt het verschil wil maken, niet willen registreren. Het lijkt erop dat ze bang zijn van ons. Maar we zullen niet ophouden, we zullen alle nationale en internationale juridische middelen uitputten,’ voegde hij eraan toe. Kort daarop lamenteerde hij: ‘Nu zegt de Hoge Kiesraad dat er klachten tegen mij werden ingediend. En raad eens van wie die komen: van Alejandro Córdova (huidige Ombudsman voor de Mensenrechten, red). Hij is een marionet van het corrupte pact, hij betaalt nu voor de gunsten van zijn verkiezing op deze post.’ Jordán Rodas beschuldigde hem in één adem voor zijn hardnekkig ‘stilzwijgen bij schendingen van de mensenrechten.’
Anderzijds was er Zury Mayté Ríos Sosa, een conservatieve politica die al jaren in het Congres zit en dochter van Efraín Ríos Montt. De ex-generaal pleegde een staatsgreep in 1982 en heerste dictatoriaal tot 1983. Onder zijn regime werden massamoorden op Maya dorpen en individuen gepleegd. Officieel werd hij beschuldigd van genocide en daar ook voor veroordeeld, ofschoon de machtige heersers het vonnis tien dagen later ongedaan maakten. Tijdens haar politieke loopbaan heeft Ríos Sosa nooit afstand genomen van de zwarte bladzijde in het leven van haar vader.
Onlangs keurde de Hoge Kiesraad haar kandidatuur voor de presidentsverkiezingen goed, ondanks het feit dat bij de verkiezingen van 2015 en 2019 haar inschrijving als kandidaat geweigerd werd. Dat was en is immers grondwettelijk verboden.
Volgens de grondwet zijn familieleden niet verkiesbaar tot in de vierde graad van bloedverwantschap van staatsleiders, die overgingen tot een staatsgreep, een gewapende revolutie of een soortgelijke beweging, waarbij de grondwettelijke orde gewijzigd werd – wat haar vader Efraín Ríos Montt in 1982 effectief deed. Volgens sommige juridische verklaarders van de grondwet geldt het gewraakte artikel enkel voor de periode tijdens de uitoefening van de ambtstermijn van de staatsgreeppleger. Volgens anderen geldt het verbod tot deelname aan de verkiezingen van familieleden als presidentskandidaat voor altijd.
Ondertussen haalde het Bevolkingsregister van de Hoge Kiesraad ook nog verschillende internationale verdragen in haar voordeel aan, waarin zij benadrukken dat alle burgers rechten en mogelijkheden moeten hebben, onder meer het recht om te kiezen en gekozen te worden en het herinnerde eraan dat de Grondwet bepaalt dat ‘het internationale recht voorrang heeft.’
Schaamtelozer en schijnheiliger kan het niet. Nu primeerde plotseling het internationaal recht boven de Grondwet van Guatemala. Terwijl de regering haast dagelijks Internationale verdragen en afspraken rond mensenrechten gewelddadig met de voeten treedt, vooral daar waar het gaat over grove schendingen van de rechten van de lokale bevolking (verankerd in internationale wetten) die met voeten getreden worden door zowel de staat als multinationale bedrijven.
Een ware nachtmerrie
Democratische vermoeidheid, je zou van minder. De algemene situatie waarin het land zich bevond op de vooravond van de verkiezingen was niet van die aard om veel mensen naar de stembus te krijgen. Een ‘gegijzelde’ staat in handen van het ‘Pact van de Corrupten.’ Het totale onvermogen van de regering om de gevolgen van de wereldwijde crisis op de economie en de gezondheidszorg te verlichten. De verslechtering van de staatsinstellingen, geleid door mensen die noch de capaciteit noch de opleiding hebben om de publieke macht uit te oefenen en die weinig capaciteit hebben om overheidsbeleid te formuleren en uit te voeren, zoals bleek tijdens de COVID-19 pandemie. Komen daarbij de ondoorzichtigheid van overheidsuitgaven en de vervolging van politieke leiders van de oppositie, mensenrechtenactivisten, journalisten, magistraten en personeel van Justitie, die ooit deelnamen aan de strijd tegen corruptie. In 2015 kwamen de mensen nog massaal en langdurig op straat tegen de corrupte president Otto Pérez Molina en vicepresidente Roxana Baldetti. Maar na hen kregen ze als geschenk nog twee corrupte presidenten op hun bord: Jimmy Morales en de huidige Alejandro Giammattei.
Dan zijn er nog de toelatingen (mits de nodige en gulle steekpenningen natuurlijk, (overigens door het Speciaal Kiestribunaal tegen de Straffeloosheid – FECI onderzocht) voor mijnexploratie en vergunningen voor exploitatie aan transnationale bedrijven. De openluchtmijnbouw gaat ten koste van de gedupeerde lokale bevolking en het milieu.
Tenslotte is er nog de belangrijke rol die machtige netwerken van politieke individuen spelen in het verkiezingsproces. Het zijn (niet zo’n talrijke) familieclans die het hart van de politieke partijen wel overstijgen, maar er met elkaar door verbonden worden in hun streven om herkozen te worden of voor het eerst een openbaar ambt te bemachtigen. Deze netwerken zijn ook opgebouwd op basis van lokale ‘baronnen,’ die politieke partijen proberen te gebruiken als middel om gemeenteraden in de dorpen en steden en zetels in het Congres over te nemen. Velen onder hen worden beschuldigd van banden met de georganiseerde misdaad. Trouwens een zegsman beweerde dat de economische elite van het land, georganiseerd in het CACIF (Coördinatiecomité van Landbouw-, Handels-, Industriële en Financiële Verenigingen) niet maalt om wie regeert en welk beleid men uitoefent, zolang niet geraakt wordt aan hun belangen. Bij nader toezien zag het er niet naar uit dat verkiezingen in die omstandigheden een trendbreuk zouden verwekken, integendeel gevreesd werd dat wie er ook zou winnen, de afbraak van de rechtstaat zou doorgaan. Een ware nachtmerrie.
Kiesgedrag is een raadsel
Een raadsel en onvoorspelbaar. En dat is niet anders in Guatemala. De jonge journaliste Sara Sánchez Castañeda van Prensa Comunitaria stelt zich de vraag: Waarom stemmen veel mensen zoals ze stemmen? Ze geeft daar een antwoord op. ‘Democratieën vertrouwen op het vermogen van het grote publiek om functionarissen te kiezen die hun belangen het beste dienen. Maar wat gebeurt er in het geval van Guatemala als een groot deel van de kiezers heel weinig weet over de huidige politieke debatten of de basiswerking van de Guatemalteekse regering? De term onwetendheid verwijst niet naar domheid. Een intelligent persoon kan over veel dingen onwetend zijn, want hoe intelligent we ook zijn, we zijn allemaal onwetend over de overgrote meerderheid van de informatie die bestaat. Het grootste deel van de onwetendheid is niet het resultaat van kiezersapathie; het gaat eerder nagenoeg volledig over rationeel gedrag, gedreven door het feit dat er heel weinig kans is dat een stem de uiteindelijke uitkomst van verkiezingen zal veranderen. Als de enige reden om zich te informeren over politiek er een is om een stem uit te brengen die ‘verschil maakt’ tijdens een verkiezing, dan blijkt dat dit helemaal niet zo’n goede stimulans is, omdat de kans dat onze stem in de uitkomst verschil maakt oneindig klein is. Maar hoewel politieke onwetendheid vaak rationeel gedrag is, kan het leiden tot vreselijke collectieve resultaten. Het maakt niet veel uit of een kiezer onwetend is, maar wel wanneer we een hele demografische groep kiezers hebben die onwetend is. De situatie is vergelijkbaar met luchtvervuiling: één benzineslurpende auto maakt weinig verschil, maar duizenden of miljoenen hebben grote schade aan het milieu toegebracht. Op dezelfde manier is de wijdverspreide onwetendheid van het electoraat een soort vervuiling van het politieke proces.
Kiezers hebben ook de neiging om kandidaten willekeurig te belonen en te straffen. In het geval van jongeren heb ik verschillende kiezers een affiniteit voor bepaalde kandidaten zien ontwikkelen, gewoon omdat ze sommige van hun TikTok-video’s amusant vinden. In plaats van te handelen als agenten van verandering, gedragen deze kiezers zich vaak op een manier die vergelijkbaar is met die van sportfans die onvoorwaardelijk voor hun team supporteren, waarbij ze alle informatie, die hun bestaande opvattingen bevestigt, overwaarderen, terwijl ze alles wat het tegendeel bewijst negeren of minimaliseren.’
Verkiezingen in het binnenland
Erik Gruloos, is een Vlaamse missionaris die al vele jaren pastoraal actief is in een parochie in de westelijke streek San Marcos. Hij schreef een impressie over de nakende verkiezingen. ‘Op 25 juni zijn er verkiezingen. Dat is altijd al een moeilijke tijd. Families, dorpen en kerken raken verdeeld. Mensen worden onder druk gezet om op hun huisgevel het symbool van de partij te laten schilderen. Jonge mensen van de familie moeten van dorp tot dorp trekken als levendige achterban om luidruchtig hun kandidaat te promoten. Ik denk aan ons lied tegen de goudmijn: “een arm volk kan men gemakkelijk kopen.” Als je iets wilt bekomen, moet je actief de partij steunen en daarin wordt je goed gecontroleerd. Bijna alle partijen verdedigen het status-quo. Er zal dus niets veranderen. De corruptie krijgt daarmee een bevestiging. Het Hoog Kiestribunaal dat de verkiezingen in goede banen moet leiden is nooit zo wispelturig geweest als nu om de wet te interpreteren. Ze heeft willekeurig beslist welke kandidaten wel mochten ingeschreven worden en welke uitgesloten. De drie koplopers in onze eigen gemeente zijn takken van dezelfde stam. Eens stonden ze achter hetzelfde symbool. Omwille van het geld zijn ze uiteen gegaan. Van de andere kant, de groepen of groepjes die zeggen dat ze aan de kant van het volk staan zijn verdeeld. Ze slagen er niet in één partij te vormen. Ze krijgen ook geen armslag van degenen die de partijen financieren. En achter alles gaat het geld en de onmetelijke invloed van de handel in verdovende middelen. Na de verkiezingen zullen we terug ademen.
Ontwaken uit de nachtmerrie
Nog op de vooravond van de verkiezingen gaven peilingen aan dat de ultieme krachtmeting zich zou afspelen tussen twee dames: Sandra Torres van de conservatieve sociaaldemocratische partij UNE en Zury Ríֵos van de Coalitie Valor-Unionista. Allebei partijen die er niet echt zouden kunnen of willen naar streven om een trendbreuk te veroorzaken en om de rechtstaat te herstellen en de corruptie een halt toe te roepen.
Maar dan kwam er een donderslag bij heldere hemel. Weliswaar was voorzien dat de nulstem of proteststem het zou winnen. Om te beginnen van de 4,5 miljoen jongeren tussen 18 en 30 jaar hadden er slechts 2,6 miljoen zich geregistreerd als kiezer. 7% blanco stemmen en 40% stemgerechtigden die hun huis niet verlieten wezen op duidelijke signalen van algemene ontgoocheling onder de bevolking.
De Beweging voor de Bevrijding van de Volkeren (MLP) van de boerenorganisatie CODECA besloot op te roepen om ongeldig te stemmen voor de bevolking die zich niet vertegenwoordigd voelde. De woordvoerder van Codeca verzekerde dat de bevolking haar stem nu beter analyseerde en dat dit duidelijk te zien was in het aantal ongeldige stemmen. De optie om blanco te stemmen werd in feite gepromoot door drie kandidaten die er niet in slaagden om deel te nemen aan de verkiezingen nadat de verkiezingsautoriteiten hen blokkeerden: de conservatieve Carlos Pineda (die overigens op de eerste plaats stond in peilingen), de rechtse Roberto Arzú en de linkse Thelma Cabrera van MLP.
Maar naast de gedoodverfde Sandra Torres die als eerste (of tweede na de nul stemmen) met 15% uit de bus kwam, verscheen daar als bij toverslag Bernardo Arévalo de León van de partij Semilla met 12%. De peilingen gaven de partij een mogelijke achtste plaats in de eindresultaten. Daar geen van de deelnemende partijen 50% van de stemmen haalde, moet er een tweede ronde komen. Zij zullen het nu tegen elkaar opnemen op 20 augustus.
De zo gevreesde Zury Ríos, dochter van ex-dictator Ríos Montt, bleef ver achter met 6,7% van de stemmen, minder dan de blanco stemmen. Hetzelfde gebeurde met VAMOS, de regeringsgezinde lijst (van president Giammattei) met 7,8%. Maar de partij van Zury Ríos haalde wel massale gemeenten binnen.
Wie zijn de winnaars?
Sandra Torres, ex-vrouw van Álvaro Colom, die president was van 2008 tot 2012. Zij was drievoudig presidentskandidaat. Haar running mate, Romero Guerra, is een evangelische dominee die voor het eerst deelneemt aan de politiek. Haar beleidsvoorstellen omvatten onder andere meer investeringen in onderwijs, een verlaging van de btw op bepaalde producten en faciliteiten voor het verkrijgen van meststoffen voor de landbouw.
De partij Semilla (Zaad) van Bernardo Arévalo de León ontstond in de hitte van aanklachten en de strijd tegen corruptie. In 2019 probeerde de partij voormalig procureur-generaal Thelma Aldana naar voor te schuiven. Maar toen ze haar voorkandidatuur presenteerde, begon de politieke heksenjacht tegen haar en moest ze voor haar veiligheid de benen nemen naar de VS. Bernardo Arévalo de León, 64, is de zoon van voormalig president Juan José Arévalo Bermejo, die regeerde van 1945 tot 1951, een van de weinige democratische regeringen. Hij is een prestigieuze academicus met een internationaal profiel. Zijn steun komt voornamelijk uit stedelijke gebieden. Analisten zeggen dat zijn ‘succes’ te danken is aan het feit dat hij de stem van de ontevreden en politiek uitgebluste burgers wist aan te trekken en dat hij de enige optie was die niet bezoedeld was door corruptie en de hoop vertegenwoordigde tegen het historische autoritarisme van een politiek waar de belangen van het volk niet van tel zijn. Sommigen hebben hem al meteen als ‘links’ bestempeld, hoewel hij in de campagne voorstellen heeft gedaan die als gewoon sociaaldemocratisch kunnen worden beschouwd.
Zijn grootste zwakte, zeggen ze, is dat hij weinig wortels heeft in sociale, boeren- en inheemse organisaties. Als hij het presidentschap zou winnen, zou hij de duistere conservatieve krachten tegen zich krijgen die de meerderheid in het Congres en de gemeenten hebben.
Bronnen:
Resultados electorales preliminares en las Elecciones en Guatemala 2023 (prensalibre.com)
Las elecciones bajo la cooptación del Estado y un clima de desconfianza – Prensa Comunitaria
