Duitsland op een gevaarlijke tweesprong
In Wittenberg staan twee grote standbeelden op het marktplein voor het stadhuis. Links staat Luther. Hij wordt er ten onrechte van verdacht dat hij, geschokt door de losbandigheid, de simonie en de aflatenhandel van kerk en paus, zijn 95 stellingen als aanklacht aan de Slotkerk hamerde. Rechts staat Melanchton (Schwartzerdt) wiens woonhuis wat verderop in de Collegienstraße staat. Op een bevattelijke manier stelde hij de Confessio Augustana op, de kern van het humanistisch schoolsysteem. Ze zaten beiden in dezelfde obediëntie, de Hervorming, maar deden dat uit verschillende oogpunten: Luther uit emotioneel buikgevoel, Melanchton uit nuchtere redelijkheid. Het is dan wel ironisch dat vandaag zowat de hele horeca in Wittenberg in handen is van – ik mag veronderstellen diepgelovige, zeer katholieke Italianen, voor wie geld niet vies is.
Die gedachte kwam in mij op toen ik in Der Spiegel van 1 juni 2024 het dubbelinterview las met twee merkwaardige Oost-Duitse CDU-politici: Landtagleden Alexander Räuscher in Maagdenburg, de pragmaticus, en Christian Reinboth in Sachsen-Anhalt, de gedrevene. Zij voerden een debat op het scherp van de snee over hoe zich te gedragen over samenwerking of uitsluiting van de uiterst rechtse partij AfD (Alternative für Deutschland). Toen, in tempore non suspecto, sloeg Bernd Wroblewski al de nagel op de kop: “Entsetzt und sprachlos: Der CDU-Konflikt um die AfD erschüttert die politische Landschaft“.
Weimar
Het toonde aan hoe moeizaam een grote partij uit het midden het heeft om verenigd te blijven. “Weg met de Brandmauer”, de schutkring rond AfD, zei Räuscher, waarmee “de democratische partijen” elke, ook passieve, samenwerking afwijzen. “Een stompzinnig idee”. De reden lag voor de hand: “Zij zijn wettig verkozen in het parlement, net als Groen of Links. Ist es denn gemeinsame Politik, wenn andere unseren Vorschlägen zustimmen? Das ist doch absurd”. Die redenering snijdt volgens Reinboth geen hout. “Zoals jullie voorstel om de sociale voorzieningen in te perken en werkweigeraars uit te sluiten ? Was sie da machen, ist der Stil der AfD. Politik auf der Grundlage eines Bauchgefühl”.
Onwillekeurig gaat dan de vergelijking op met het einde van de Weimarrepubliek. De versnippering bij de centrumpartijen maakte regeren zo goed als onmogelijk. Zelfs Hitlers partij stond op de rand van de afgrond in 1932, na een presidentswissel en twee stembusgangen. “De bodem van de partijkas was bereikt (…) Al die campagnes hadden geleid tot een schuld van 90 miljoen rijksmark. Het faillissement van de NSDAP was nagenoeg een feit”, schreef Elias van der Plicht in Trouw (30 januari 2025). Hitler zag het niet meer zitten na een verlies van 35 zetels in december: “Als de partij scheurt, jaag ik binnen drie minuten een kogel door mijn hoofd”.
Toch werd hij een maand later kanselier. Twee redenen. President Von Hindenburg wou snel de politieke impasse beëindigen na de mislukking van Von Schleicher om een regering te vormen. De gevolgen van de beurskrach en de enorme werkloosheid leidden immers tot wanhoop en opstandigheid. En de grootindustrie koos voor steun aan een buitenparlementair kabinet. Goedkope arbeidskrachten waren nu eenmaal de hefboom om opnieuw winst te maken. Gustav Krupp, Fritz Thyssen, chemiereus IG Farben (het op twee na het grootste bedrijf in de wereld stortte in februari 1933 al 400.000 Rijksmark aan de nazipartij), de vliegtuig- en auto-industrie, de bewapeningsproductie, ze schraagden de wederopbouw van het Derde Rijk.
Onrust zaaien
Dat is vandaag niet anders. Duitsland is vandaag – ondanks de vertragingsmaneuvers door kanselier Scholz – de grootste wapenleverancier van Oekraïne. Maar Russische malware zoals Doppelgänger verstoort de publieke opinie, en slaagt erin nog meer onrust te zaaien. Buitenlandse Zaken heeft weet van meer dan honderd pseudonieuws-websteks die veelal slapend informatie verzamelen en op welbepaalde ogenblikken ontwaken. “These platforms are structures similarly, filled with genetic, often AI-generated articles”, weet Politico (6 februari 2025). Radikale partijen zoals AfD en BSW van de voormalige kommuniste Sahra Wagenknecht willen opnieuw nauwe banden aanknopen met het Kremlin – te lang heeft Duitsland geteerd op goedkoop Russisch gas. Door de boycot van Europa en de sluiting van Nordstream is die zwakte pijnlijk blootgelegd. In het debat met de kanselier viel CDU-leider Merz door de mand omdat hij vroeger had gezegd dat er van Poetin maar “een klein gevaar” uitgaat. Wat hij ontkende, maar wat de ondervragers koudweg bevestigden.
Economisch zit het land in slechte papieren: al vier jaar is er stagnatie, de laatste twee jaar zelfs een krimp. Hoofdeconoom van ING, Carsten Brzeski, wijt de achteruitgang aan drie grote problemen: energie, de rol van China, en concurrentieverlies door aanslepende onderinvestering. Hij lijst op wat Berlijn dringend moet doen: ruimere opslag van groene energie en subsidies om de prijs behapbaar te houden, mogelijk ook door kernenergie (die Merkel destijds uitbande); protectionisme tegen Chinese invoer of omslag naar nieuwe sectoren die China niet of minder beheerst; nieuwe investeringen in openbare projecten, minder burokratie; en een belastingverlaging voor bedrijven.
Het grote probleem van de slabakkende ingreep ligt uiteraard bij de enorme bedragen die dienen vrijgemaakt voor het groeiend aantal gepensioneerden, de migratie-aanpak, en de Europese defensie. Die opdracht is niet min. Twee jaar geleden zijn de pensioenen verhoogd en gelijkgetrokken voor Oost en West. De liberale minister van pensioenen Christian Lindner weigerde de begroting goed te keuren (waarop Scholz hem ontsloeg. Lindner maakte zich op X vrolijk tijdens het debat Scholz-Merz: “Hij looft verdorie mijn aanpak van de belastingverlaging en de fiscale politiek van schuldafbouw die de inflatie onder controle hebben gehouden”). Maar het huidige stelsel met drie pijlers (de grootste, 80 %, is die van de staat) wordt onhoudbaar vanaf 2030 – dan volgt immers een grote instroom van ouderen in het stelsel, in 2035 zullen er al 7 miljoen van hun rust genieten. Overigens werken de Duitsers het minst van alle Europeanen, ook al is de pensioenleeftijd opgetrokken tot 67 jaar. Er zal dus gesneden worden.
Controles
Ook de aanpak van de inwijking geeft de regering kopbrekens. De terreuraanslagen op burgers in Maagdenburg, Keulen, Solingen, Aschaffenburg, vaak uitgevoerd door migranten zonder verblijfsvergunning, heeft nationaal kwaad bloed gezet, nog aangezwengeld door het populisme van AfD. Het aantal vluchtelingen neemt schrikbarend toe. In 2022 waren er dat 245.000, in 2023 meer dan 300.000. De verwelkomingspolitiek van Merkel is nu over het breekpunt. Alle partijen eisen toezicht en uitfiltering. Dat leidt tot pure propagandamaatregelen zoals de grenscontroles (op de eerste dag ben ik gaan kijken aan de Rijnbrug bij Straatsburg. Een lachertje. Duidelijk vooraf aangeduide busjes of wagens werden met groot vertoon ‘doorzocht’, zonder enig resultaat; de tv vond het best aardig). In januari trok Merz van CDU alle registers open: hij wil permanente grenscontroles (in tegenstrijd met het Schengenakkoord), een inreisverbod voor wie geen geldige papieren heeft, een verzamelkamp voor wie uitgezet gaat worden, meer verantwoordelijkheid voor de Länder, en natuurlijk opsluiting voor onbepaalde tijd van misdadigers of terreurverdachten. De Groenen, die de regering deden vallen in november, eisen dan weer het behoud van het asielrecht. Zij rekenen op de bestaande wetten. “Zij zetten in op de naleving van de regels: 170.000 aanhoudingsbevelen waarmee onwettige verblijvers het land worden uitgezet, moeten worden uitgevoerd”, vat Corry Hancké in De Standaard (5 februari 2025) samen. “De politie moet ook meer bevoegdheden krijgen”. Scholz vindt dat zijn maatregelen de inwijking al danig gedrukt hebben. Hij mikt vooral op het weigeren van asielzoekers die al in een andere lidstaat een verzoek hebben ingediend (wat vastligt in de Europese afspraken) én op de invoering in 2026 van Geas, het Gemeenschappelijk Europees Asielsysteem. Bijval krijgt hij van de grootste bedrijven, Mercedes Benz, Siemens, Deutsche Bank, Volkswagen (dat 30.000 arbeiders wil afdanken), BASF, Allianz. Zij dringen aan op selectieve inwijking: “We hebben slimme mensen nodig voor groei”. Vluchtelingen zijn een irriterende bijzaak.
Een eigen defensie gaat voor alle EU-lidstaten een forse hap uit de begroting nemen. Zeker in Duitsland. “Toen ik minister van financiën was betaalden we 37 miljard aan de Bundeswehr en de NAVO, 1,33 % van het BBP. In 2022 is dat opgetrokken tot 2 %”, antwoordde Scholz desgevraagd. Merz sneerde: “Wij willen naar 3%”. Scholz, droog: “Doe er dan nog maar 100 miljard bij”. Niet dat ook maar één lidstaat de eigen verdediging onverantwoord vindt. Maar de politieke afdreiging van een onberekenbare president in de VS wordt met minachting afgewezen, zeker nu die ook vanaf maart een extra taks op de invoer van buitenlands staal met 25 % wil opleggen. Trump hoopt zo de automobielindustrie weer Amerikaans te maken door de bouwers over de plas te krijgen.
Kortzichtig
Als Europa ten onder gaat, dan zal dat door eigen kortzichtigheid zijn, laat Paul De Grauwe in De Morgen verstaan. “De weigering om de overheidsschuld te verhogen” heeft ertoe geleid dat openbare goederen werden afgebouwd” (infrastructuur, schoolgebouwen, digitalisering, …) en dat “dit Duitse drama nu ook riskeert een drama te worden voor de andere lidstaten van de eurozone”. In het debat erkende Scholz dat investeringsgeld dringender is dan koppigheid om de norm van 60 %. Merz hield vast aan die discipline. Het bedrijfsleven aan bevriezing van de lonen (de vakbonden vertrekken van 7 %, minder dan de inflatie).
Er is één naar gevoel: uiterst rechts leeft bij de gratie van onvrede. Het spook van Hitler daagt weer op. Want zoals Max Horkheimer eind jaren dertig zei: “Wer vom Kapitalismus nicht reden will, sollte auch vom Faschismus schweigen”. Wittgenstein achterna: “Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen”. Wie het verstandigst zwijgt kan allicht de verkiezingen van 23 februari binnenhalen. Al lijkt de waardering bij de ARD-Livestream door de toeschouwers hoogst gewaagd: 56 % koos Scholz als winnaar (16 % voor zijn partij in de huidige peilingen), 14 % Merz (30 % voor CDU nochtans), 28 % geen van beiden. Misschien wel hoofdzakelijk de 20 % malkontenten van AfD?
