De onderhandelingen die half oktober in Genève moesten beginnen over de nasleep van de “crisis om Georgië” zaten al van bij het begin vast. Dat was niet verbazend, de uitgangspunten van de betrokken partijen – Tbilisi en zijn westerse bondgenoten enerzijds, Moskou en zijn lokale bondgenoten anderzijds – lagen vooraf zeer ver uit elkaar. De Russische eis dat de autoriteiten van Abchazië en Zuid-Ossetië zouden deelnemen, kwam in de ogen van de tegenpartijen immers al neer op een onrechtstreekse erkenning van die afgescheiden gebieden. Ze konden wel aan de informele gesprekken deelnemen, maar dat vonden die vertegenwoordigers van de twee “nieuwe staten” dan weer beledigend. Ze lieten meteen noteren dat ze niet altijd aan Moskou’s handje lopen, al bestaan ze vooral bij de gratie van Rusland.
Men zal er niet makkelijk uitgeraken, de kans is zeer groot dat de toestand op het terrein bevroren wordt en dat dit de zoveelste bevroren kwestie wordt – zoals Transnistrië, Nagorno Karabach, Cyprus… Zelfs indien de Russische diplomatie mettertijd zou bereid zijn tot grotere soepelheid, dan nog moet men er rekening mee houden dat hier niet alleen de diplomatie telt, maar dat ook legerleiders en geheime diensten actief aan het werk zijn in de regio, met op de achtergrond het bijna alomtegenwoordige Gazprom.
Nadenken
Intussen weegt de Georgische crisis zwaar op de situatie in de Kaukasus en op de relaties tussen Rusland aan de ene kant, de VS en de Europese Unie aan de andere.
De manier waarop Moskou van de Georgische aanval op Zuid-Ossetië gebruik maakte om in de regio duidelijk te maken tot waar zijn geduld ging – de militaire middelen en de snelle erkenning van de onafhankelijkheid van Abchazië en Zuid-Ossetië – hebben velen doen nadenken. Ook het feit dat de Russische legerleiding en geheime diensten daar redelijk zelfstandig hun stempel op het verloop konden drukken, geeft velen te denken. Zo hebben zij onder meer Russisch gezinde Tsjetsjeense milities, bekend om hun brutaal optreden, aan het werk gelaten.
Vooral de snelle erkenning van die onafhankelijkheid, duidt erop dat Moskou zijn tegenstanders voor een fait accompli wil stellen, zoals het Westen dat heeft gedaan met o.m. Kosovo. Het is voor Moskou wel een flinke tegenvaller dat zo weinig anderen die erkenning hebben nagevolgd, dat heeft de diplomatie wellicht wel aan het denken gezet. Maar het is moeilijk denkbaar dat Moskou daarom op die erkenning terugkomt.
Wel kan dit Moskou ervan weerhouden in te gaan op mogelijke druk vanuit Abchazië en Zuid-Ossetië tot annexatie. Vooral bij de Osseten leeft natuurlijk het idee van een Ossetische hereniging, van het ongedaan maken van de scheiding in een tijd (de Sovjetperiode) dat die scheiding niet zoveel verschil maakte. Anderzijds is het wel tekenend dat de leiding van de Orthodoxe kerk in de afgescheiden republieken weigert zich onder het gezag van de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk te plaatsen, blijkbaar willen niet allen vooral in Abchazië de onafhankelijkheid inruilen voor een status binnen de Russische Federatie.
Nu worden plannen voor aansluiting bij Rusland van alle kanten wel hardnekkig ontkend, maar er zijn meer hardnekkige ontkenningen die later toch werkelijkheid werden. Alleen ligt het voor het Kremlin internationaal moeilijk zomaar de grenzen van Rusland te verleggen.
“Neutraal”
In de andere staten van de zuidelijke Kaukasus, Armenië en Azerbeidzjan, trachten de regeerders buiten het conflict te blijven. Voor Armenië zijn de gevolgen anders wel erg tastbaar, het heeft geen grens met ‘bondgenoot’ Rusland, maar nu het Georgisch luchtruim voor Russische toestellen verboden ruimte is, voelt Armenië meer dan ooit zijn geografisch isolement. Tbilisi wantrouwt de Armeniërs die met hun minderheid in Georgië een “vijfde colonne” hebben. Waarom zouden ze daar niet hetzelfde proberen als wat ze in de jaren 1990 deden met de Armeense bevolking in de regio Nagorno Karabach, in Azerbeidzjan.
De nieuwe situatie heeft de Armeense regeerders er alvast toe gebracht de zeer prille en zeer broze toenadering tot Turkije verder uit te bouwen. De “voetbaldiplomatie” heeft nog weinig opgeleverd, maar de Armeniërs hopen dat op termijn de grens met Turkije opengaat en het land minder geïsoleerd raakt.
Daarvoor zal het zich dan soepeler moeten opstellen in de kwestie Nagorno Karabach. Net zoals er bijna een half miljoen etnische Georgiërs vluchtelingen zijn (vooral verdreven uit Abchazië), zo zijn er dubbel zoveel Azeri’s die in het Azerbeidzjaans gebied woonden dat de Armeniërs bezet houden. Bakoe heeft van Moskou de garantie gekregen dat het een onafhankelijke staat Nagorno Karabach nooit zal erkennen.
Voorzichtig
Azerbeidzjan is met zijn herkozen president Ilham Aliëv, erg voorzichtig tegenover Rusland. Gazprom loert op de gasvoorraden van dat land. Gazprom heeft wel zelf zeer grote gasreserves, maar de Russische velden die nu worden ontgonnen, raken stilaan leeg en het zal nog een tijd duren eer nieuwe velden veel opbrengen. Rusland rekent daarom ook wel op het gas van de Kaspische Zee om het Russische project South Stream, een gaspijpleiding naar Centraal- en West-Europa, te voeden. Maar het westerse tegenproject Nabucco wil dat nog veel meer, want dat project zit helemaal zonder gas (behalve het Iraanse, maar dat is om politieke redenen ongewenst).
Aliëv herinnert zich maar al te goed hoe boos Moskou in 1994 reageerde toen zijn vader een akkoord sloot met een westers olieconsortium voor het transport van de Azerbeidzjaanse olie door een pijpleiding via Georgië naar het Turkse Ceyhan. De Russische luchtmacht heeft trouwens in augustus enkele bombardementen in de buurt van de nu in gebruik zijnde pijpleiding uitgevoerd als signaal dat ze niet veraf is. Ook was er ‘toevallig’ die tijd een aanslag op de pijpleiding in Turkije waardoor ze enkele dagen buiten gebruik was.
Onzeker
De VS en de EU geven de indruk niet goed te weten hoe de Russische houding in het conflict en de nasleep ervan te interpreteren. Washington heeft snel het initiatief gelaten aan de EU in hoofde van de Franse president Nicolas Sarkozy.
Moskou gaf alleszins de indruk Sarkozy een succesje te gunnen, maar dan wel een virtueel. Want Rusland heeft net gedaan wat het wou, een lijn trekken in het verlengde van de toespraak die Vladimir Poetin, toen nog president, begin 2007 in München hield. Poetin maakte daar overduidelijk dat de periode Jeltsin voorgoed verleden tijd was, dat Rusland ernstig wel genomen als een zeer belangrijke medespeler in de internationale relaties end at met zijn belangen niet te spotten valt. De uitbreiding van de Navo verder oostwaarts, de Amerikaanse projecten voor een ‘rakettenschild’, de door het westen gesponsorde machtswissels in Georgië en Oekraïne…. Het werd Moskou te veel.
Europese veiligheid
Heeft Poetin, nu als premier, de zaken in die zin geforceerd? Er zijn weinig redenen om aan te nemen dat er daarover in Moskou grote meningsverschillen zouden bestaan. De oligarchen die daar anders over zouden denken, weten maar al te goed hoe het collega Chodorkovsky, die uit eigenbelang een eigen diplomatie ontplooide, verging.
Wat dan met het voorstel van president Dmitri Medvedjev om een nieuwe veiligheidsstructuur in Europa op poten te zetten? Ook dat ligt in het verlengde van de toespraak in München. Ze vertrekt bovendien van de v aststelling dat het “proces van Helsinki”, de conferentie van 1975 waaruit de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) is gegroeid, niet werkt.
Het is duidelijk dat Moskou binnen een nieuw kader de kwestie van het rakettenschild en de uitbreiding van de Navo wil stellen. Sarkozy heeft daar snel op gerepliceerd dat er hoe dan ook niets kan gebeuren zonder de volle medewerking van de VS en in eerbied voor de “Atlantische waarden”. Maar Moskou rekent erop dat de relatieve verzwakking van de VS ten gevolge van de financiële crisis en van de moeilijkheden in Irak en Afghanistan, niet zonder invloed blijven op de verhoudingen binnen Europa.
Maar Moskou mag zichzelf niet overschatten. Het feit dat bijna geen enkele staat de erkenning van Abchazië en Zuid-Ossetië volgt, is een diplomatieke tegenslag van formaat. De financiële crisis laat Rusland verre van ongemoeid, er dreigen ernstige moeilijkheden. En Gazprom kijkt aan tegen leeglopende gasvelden terwijl de nieuw te ontginnen velden nog niet klaar zijn.
(Uitpers, nr 103, 10de jg., november 2008)
