Geen enkele Syrische intellectueel zal ontkennen dat de machtsstructuur in Damascus op zijn minst ondoorzicthig is. In principe is het een absolutistisch regime, dat wordt geleid door Bashar al-Assad, de zoon van Hafez al-Assad. Hafez was de man die tussen 1970 en 2000 het moderne Syrië schiep. Een Syrië dat berust op vier pijlers: de Baath-partij, het leger, de alawieten (een dissidente tak van de sjiitische islam, die 10% van de bevolking telt) en de geheime diensten.
Maar de realiteit is nog ingewikkelder. "Zoals vele Syriërs geloofde ik dat met Bashar, het regime zich zou beginnen opstellen voor vrijheden. Vier jaar later moet ik erkennen dat ik in hem niet meer de man van de vreedzame verandering zie. Daarvoor zou hij de bevelstructuur van het land overhoop moeten gooien… maar zonder die structuur zou hij niet kunnen overleven aan het hoofd van de staat. Het is een vicieuze cirkel", zegt een veertiger, die professor Arabisch is ons in Damascus.
Sedert de dood van Hafez al-Assad in juni 2000 staat het goed te zeggen dat zijn zoon Bashar, een jonge oogarts, die zonder voldoende voorbereiding aan het roer van de staat kwam te staan, de gevangene blijft van de "oude garde" van het regime, die er vooral op uit is haar privileges te behouden.
Maar niet iedereen is het daar mee eens. "De leeftijd heeft er niets mee te maken", aldus Michel Kilo, een befaamd schrijver, die ook één van de meest vermetele Syrische intellectuelen is. "In plaats van op de civiele maatschappij te steunen, die daar op wachtte en hem dat had laten begrijpen via petities, meende de president dat hij het Chinese model kon volgen. De steunpilaren van het regime hebben hem geen speelruimte gelaten".
De Syriërs geloven ook niet erg meer in de mythe van de oude garde. Als bewijs kan men overal het verhaal horen van Rami Makhlouf, een dertiger en kozijn van Bashar. Die is erin geslaagd in enkele jaren een fortuin van naar schatting miljarden dollar op te bouwen. Dat gebeurde door monopolies van diensten zoals de mobiele telefonie (hij controleert één van de twee lokale netwerken), de publiciteit, taksvrije winkels enz. "Er is een hele nieuwe generatie van profiteurs, dikwijls zonen van oude regimebonzen", zegt een intellectueel. "Je zult zien dat er ondanks de belasting van 300%, waardoor het Syrische wagenpark oeroud is, men in Damascus meer nieuwe Porsches kan vinden dan in Brussel".
Van spoken en incompetentie
Maar in welke mate oefent Bashar al-Assad de macht uit in Syrië? Het antwoord luidt dikwijls als volgt: de president beschikt misschien over een kleine manoeuvreerruimte inzake de buitenlandse politiek, maar over geen enkele op intern vlak. "Het zijn de zowat vijf voornaamste geheime diensten die de echte macht in handen hebben", beweert een waarnemer van de Syrische politiek in Damascus. "Denk er aan: bij zijn aantreden beloofde Bashar een politieke opening en hij liet toe dat er discussiesalons ontstonden. Maar nauwelijks enkele maanden later, zijn die vensters op de vrijheid brutaal gesloten en verscheidene van hun promotoren zijn gearresteerd. De "diensten" hebben orde op zaken gesteld…".
Het dagelijks beleid van de autoriteiten lokt ook nogal wat kritiek uit. Het woord "incompetentie" keert dikwijls weer in de conversaties. "Een voorbeeld van een aberratie?", zegt de professor Arabisch. "Neem nu de privé-microbussen, die in de loop van de jaren 1990 verschenen zijn om het gebrek aan openbaar vervoer goed te maken. Die zorgen echter voor enorme pollutieproblemen. In plaats van ze te verbieden gaat men nu de verkoop van onderdelen stil leggen. Met als gevolg dat de microbussen nog vervuilender zullen worden en er onoplosbare problemen zullen ontstaan met het openbaar vervoer".
Michel Kilo licht een berookt café in het centrum van Damascus een wijdverbreide theorie toe: "Wij noemen degenen die aan de touwtjes van de macht trekken ‘de spoken’ (al-ashbah) omdat al hun namen niet gekend zijn. Luister maar: enige tijd geleden werd een politiek verantwoordelijke gepolst om vice-minister te worden; de eerste minister en de partij gingen akkoord. Om één uur in de nacht voordat hij officieel zou worden aangesteld kwam een man, die zich voorstelde als lid van een veiligheidsdienst, hem vragen om te werken voor die dienst. Hij weigerde. Om 8 uur ’s morgens las hij in de kranten dat iemand anders zijn post van vice-minister had gekregen. Je moet weten dat zelfs de vader van Bashar, Hafez, tijdens de troebelen van de jaren 1980 een deel van de controle over het land kwijtspeelde aan de veiligheidsdiensten. De veteraan op het ministerie van Defensie, Moestafa Tlass, zelf liet dat verstaan".
Men kan wel zeggen dat er zich eigenaardige zaken voordoen als men weet dat één van de naaste figuren van de president, ingenieur Ayman Abdelnour, het Libanese dagblad "An Nahar", dat de tribune is van de Syrische oppositie, gebruikt om zijn reformistische economische ideeën kenbaar te maken en voor zijn strijd tegen het nationale kwaad, de corruptie.
En geneesheer uit Homs waagt zich aan een vergelijking: "De macht? Hoe kan men weten wie er wint als twaalf zwarte honden vechten in een donkere kamer? Vele mensen vullen hun zakken en zijn tot alles bereid om te behouden wat ze hebben. Bashar kan hen niet zo maar opeens zeggen: ‘Het is gedaan met jullie’. Ik geloof wel dat hij de weg voor een positieve evolutie aan het uitstippelen is. Zo heeft hij bv. een Hoge Raad voor het Gezin opgericht, die de zaken heeft overgenomen van een van de ‘volksorganisaties’ van het regime, dat wil zeggen van de partijelite die angstvallig de hele maatschappij in haar greep probeert te houden. En de president heeft bekwame mensen benoemd in die Raad, die ook over een echt budget beschikt. Bekwame mensen, voor Syrië is dat buitengewoon".
En niemand ontkent dat vooruitgang is: zo is er internet (weliswaar zwaar gecensureerd), zijn er GSM-netwerken, zijn er sedert januari twee privé-banken en zijn er ruim honderd politieke gevangenen vrijgelaten. "Dat is waar", zegt de professor Arabisch. "Maar de verandering gebeurd in alle stilte, zonder wet, zonder dat de noodtoestand wordt afgeschaft, naar gelang het humeur van de president of van de veiligheidsdiensten. En je weet, zolang we onderworpen zijn aan de luimen…".
Syriërs willen vrijheid en beter leven
De intelligentsia in Damascus geeft meer en meer duidelijk uiting aan haar frustratie terwijl het regime, dat duidelijk verzwakt is door de ongunstige regionale geopolitieke situatie en door een economie in de problemen, tekenen van twijfel vertoont.
"De mensen willen zeker geen revolutie, maar willen gewoonweg beter leven en genieten van de vrijheid", zegt Souha, een jonge stagiairjournaliste. "Het volk gelooft niet meer in de versleten slogans van de Baath-partij.We hebben nood aan de buitenwereld om aan de noodzakelijke sociaal-culturele evolutie te geraken".
In zijn kantoor boven de stad zegt en vijftigjarige etnoloog hetzelfde. "Dertig jaar lang al doet het regime alles om de bevolking te depolitiseren, om in haar plaats te denken. Het is daar perfect in geslaagd via het instellen van een cultuur van de schrik die over alle geesten heerste. Maar uiteindelijk reageren de mensen toch wegens de desillusies van een dagelijks leven zonder perspectieven. Des te meer daar Bashar al-Assad, de jonge president, de verwachtingen niet heeft ingelost…".
Begint er nu een civiele maatschappij te ontluiken? Michel Kilo, een schrijver die in de jaren 1980 drie en een half jaar inde gevangenis doorbracht, meent van wel. "De studenten en de middenklasse beginnen in beweging te komen. Tijdens een proces in Aleppo tegen een handvol burgers die ‘schuldig’ waren aan het feit dat ze een voorlichtingsbijeenkomst over de mensenrechten wilden bijwonen, hadden er betogingen plaats. En 300 advocaten boden zich aan om de beschuldigden te verdedigen. In heel Syrië zijn honderden mensen lid geworden van het Comité voor de Wedergeboorte van de Civiele Maatschappij. We zijn niet bang meer…".
En dan is er nog "de" petitie. Iedereen praat er over, zelfs al durfde niet iedereen ze ondertekenen. Het gaat om een tekst die ondergronds circuleert en waarin de autoriteiten gevraagd wordt een einde te maken aan de noodtoestand, de wet op de politieke partijen te liberaliseren, de ruim 1.000 politieke gevangenen vrij te laten en de ballingen te laten terugkeren. Al drie jaar lang zijn er verscheidene van dit soort petities gelanceerd. Meer dan 1.500 mensen hebben getekend en de auteurs ervan hebben de ambitie om één miljoen handtekeningen te verzamelen.
Het is waar dat het regime water bij zijn wijn heeft gedaan. Het repressieniveau is wisselvallig en onvoorspelbaar geworden. Soms is het gewelddadig, soms zwak, afhankelijk van de betrokken veiligheidsdienst. "We weten niet meer waar de rode lijnen liggen", zegt een intellectueel.
Sommigen fluisteren dat het initiatief niet echt in slechte aarde valt bij president Bashar al-Assad, die op zoek is naar steun tegen "het systeem". Maar verscheidene intellectuelen wijzen er wel op dat hij in drie jaar al meerdere kansen heeft gemist om een alliantie te sluiten met de Syrische civiele maatschappij.
In afwachting sakkeren er heel wat Syriërs op de hervormingen die uitblijven, zelfs op economisch vlak, alhoewel de regering beweert dat ze op dat terrein wel actief is: de openbare sector – 73% van de tewerkstelling, maar slechts 33% van het bruto nationaal product volgens Europese schattingen – blijft domineren. Met de kwalen vandien zoals nepotisme en corruptie. Bashar heeft een audit besteld bij de prestigieuze Franse "Ecole nationale d’administration" (ENA) over de regeringsdiensten. Volgens boze tongen zal dit een heel dik rapport worden.
In het christelijke kwartier van Damascus steekt de orthodoxe patriarch Ignatius Hazim, in het Frans, zijn mening niet onder stoelen of banken. De ruim 80 jaar oude patriarch valt scherp uit tegen de macht: "De Syriërs hebben een groot verlangen naar democratie", zei hij onlangs aan een delegatie van de Belgische Senaat. "Deze regering laat niet toe dat iemand zijn mening uit, en we hebben geen pers die haar naam waardig is. Het regime heeft zich lang bezig gehouden met de vergoddelijk van zijn chef. Dat is onlangs verminderd… Laten we hopen dat de huidige president de politiek een meer menselijk gezicht zal geven".
Een stijlfiguur waarmee niet iedereen het eens is. "Weet je", zeggen ons twee studenten bij een ontmoeting in de schitterende oude stad, "we stikken. We hebben zelfs vrienden die met hoop hebben uitgekeken naar de invasie van Irak door de Verenigde Staten. Alsof ze hoopten dat hetzelfde hier zou gebeuren".
Heropleving van de islam
Is het islamisme een gevaar in Syrië? De bij uitstek niet-religieuse Baath-partij heeft de bedreiging nooit licht opgenomen. In de jaren 1970 hadden terroristische acties van de islamisten het Baath-bewind gedestabiliseerd. Daar kwam een einde aan in 1982 met het bloedbad in Hama. De stad kwam toen in opstand en kreeg af te rekenen met een verschrikkelijke repressie (ongetwijfeld meer dan 30.000 doden). De Moslimbroeders, de voornaamste islamistische lokale organisatie, wisten de klap nooit te boven te komen.
"Maar opgelet, ze zijn niet verdwenen, ze wachten hun kans af", zegt een Europese diplomaat. "En ze hebben zeker belangrijke wortels in de soennitische meerderheid. Wie weet of ze het niet zouden halen bij vrije verkiezingen?".
In de Syrische hoofdstad is er in elk geval een heropleving van het geloof te zien. Het aantal gesluierde vrouwen is de laatste jaren enorm toegenomen, de religieuze literatuur heeft een groot succes en er komen steeds meer en meer informele klassen voor Koran-studie. Het is duidelijk dat het regime, dat in de problemen zit met zijn legitimiteit, toegevingen doet aan de meerderheidsgodsdienst.
"Het gevaar bestaat er echter in dat de autoriteiten de controle verliezen over het fenomeen dat ze proberen te kanaliseren", onderstreept Salam Kawakibi, politoloog in Aleppo en kleinzoon van een islam-theoloog die vóór de Eerste Wereldoorlog (1914-1918), onder het Ottomaans bewind, werd vermoord omdat hij pleitte voor de scheiding van de islam en de staat… "De preken worden afgeluisterd, maar de kleine privé-moskeeën ontsnappen aan die controles. En bepaalde islamcursussen voor vrouwen zijn een regelrechte hersenspoeling". Salm Kawakibi is duidelijk ongerust. "De ramadan wordt meer gevolgd dan vroeger en sommigen geven publiekelijk uitdrukking aan hun onverdraagzaamheid. Enkele weken geleden deed een taxichauffeur mij uitstappen nadat hij een fles arak (alcoholische anijsdrank) uit mijn tas had zien steken. Dat is ongehoord. In een café in Aleppo werd een vlugschrift uitgedeeld met de boodschap ‘word moslim en je zult de vrede vinden’. Ook dat is een heel nieuw fenomeen".
Anderen zijn minder bezorgd. Zoals Michel Kilo, de kritische schrijver. "Op een kleine minderheid na", zegt deze christen, "zijn de Syrische islamisten geen voorstanders van een gewelddadig integrisme. Ze kunnen hun rol krijgen in een toekomstig democratisch spel".
Hoe is dit toenemend succes van de islam te verklaren? "De mislukking van de marxistische ideologieën en van de nationalisten; de corruptie; en de belegering van de islam door het Westen, kunnen deze weinig geruststellende affirmatie van de identiteit verklaren", meent Salam Kawakibi. Er is nog een andere reden, zegt een intellectueel die anoniem wil blijven: "Het anti-Amerikanisme, dat aanzwelt door de Amerikaanse politiek in Irak en Palestina, is de voedingsbodem van deze terugkeer naar de islam".
(Uitpers, nr. 56, 6de jg., september 2004)
Baudouin Loos is journalist bij het dagblad "Le Soir", waarin deze reportage eerder werd gepubliceerd.
