De Europese Unie zit in ademnood. Geperst tussen een volstrekt onbetrouwbare want frauderende en narcistische “bondgenoot” in de VS, en een genocidaire tegenstander in Rusland, ziet de Unie haar zelfvertrouwen wankelen, en gaat zij op de knieën om de lieve vrede te bewaren. Een heilloos pad, als je de symptomen van de plaag niet onderkent. Conservatieve, om niet te zeggen reactionaire ontwikkelingen aan de oostgrens, en pure afpersing aan de westkant, wijzen op een gemeenschappelijk systeem bij de grootmachten: de opheffing van de scheiding tussen kerk en staat.
Die is al lang aangekondigd door wat men verkeerdelijk als de inwijkingscrisis is gaan duiden. Maar er zijn, ook bij de blufpoker van de “groten”, voldoende aanwijzingen geweest om die giftige versmelting te herkennen. De opmars van het fanatieke geloofsbeleven, de agressie die ermee gepaard gaat, en de onmacht om er met redelijke argumenten tegen in te gaan dateert al van de jaren tachtig: de stamconflicten in zwart Afrika, de onbuigzaamheid van de radikalen in Afghanistan, Pakistan, Syrië, IS, maar ook, onder het mom van nationalisme, naar minderhedenvervolging in China en India, de volstrekte aanbidding van het Gouden Kalf in de Verenigde Staten, de instorting van de kommunistische heilsleer in Rusland, Zuid-Oost Azië en Latijns-Amerika, alle draaien ze om bloedeloos kapitalisme en ondoordacht messianisme.
De EU is er niet aan ontsnapt. Met wat vertraging is ook hier het irrationele geloof in een sterke man gegroeid, nog het best vertegenwoordigd door stinkend rijke oligarchen, of scrupuleloze technokraten. Dát is de echte vijand van de Unie, niet de vakbonden of de dompelaars of de inwijkelingen of de passieven die de ene oliecrisis na de andere bankendéconfiture gelaten over zich heen lieten gaan. Macht steunt altijd op ongrijpbare en onbewijsbare claims.
Als dus de Europese Unie de voorbije twee decennia zich vastgereden heeft (de Brexit, de diplomatieke onzichtbaarheid in wereldconflicten, de onderlinge competitie ondanks Schengen en grensoverschrijdende regelgeving), dan is dat te wijten aan een gebrek aan historisch inzicht en aan kortzichtig nationalisme. De knieval voor de Amerikaanse verwerping van internationale afspraken (de WHO, de UNWRA, het Strafhof in Den Haag, zelfs het Handvest van de NAVO) én het misdadig stilzwijgen bij zuiverings- en deportatiestromen, van China en Birma tot de uitzetting van ingeburgerde migranten in de VS, zegt alles over de machtsverhoudingen in de wereld. Dat de EU nog altijd aanvaardt dat Frankrijk en Groot-Brittannië hun eigen veto behouden in de Veiligheidsraad, en de Unie géén stem in het kapittel heeft, tart de verbeelding.
Rancune
Veel heeft te maken met de rancune die de voorbije eeuw is gegroeid door verlies aan eigen kracht. Dekolonisering, economische terugval, burgeroorlogen, grensconflicten, globalisering, ze hebben ontmoedigend gewerkt in het Avondland. De roofbouw die is gepleegd op de eigen bevolking en het inruilen van moreel gezag voor de wilde vrije markt hebben het vertrouwen in de eigen overkoepelende instellingen danig aangetast. De Europese Unie is er niet in geslaagd om oud en nieuw, oost en west, groot en klein in harmonie te krijgen. De weeffout zat al ingebed in de oprichting van de EGKS, waar de polis het moest afleggen tegen de handel. Een tweede grote kans is de mist ingegaan bij de oprichting van het Europees parlement, waar ongelijkheid (zowel van partikratie als van bevolkingsvertegenwoordiging) een valse start veroorzaakte. Een tweede kamer of senaat had de volkeren inspraak kunnen geven bij de besluitvorming. Het omgekeerde is gebeurd: een tweede reflectiekamer die toezicht houdt op de wetgeving wordt in snel tempo afgebouwd, ook in België, onder het voorwendsel van besparingen. Van lieverlede is een tandeloze Commissie van ambtenaren opgezet, die eerste viool is gaan spelen. Niet het roulerend voorzitterschap (dat amper een half jaar de Unie moet leiden), maar de Barroso’s en Von der Leyens stelen de show, ten detrimente van de Europese belangen. Met alle gevolgen vandien. Zoals gebrek aan parlementaire controle in de pandemiebestrijding, zoals gebrek aan weerstand bij de oekazes van Trump, zoals de onbevraagde militarisering en bevolkingscontroles vandaag. Het is de markt van de grootindustrie die bepaalt hoe de Unie zich moet gedragen, niet de verkozenen des volks.
Dat, en niets anders, doet de wrevel van minder fortuinlijke lidstaten gruwen van “Brussel”, hét scheldwoord voor sceptische landen. Van de weeromstuit grijpen die terug naar een bedenkelijk verleden, naar tradities waarvan we dachten dat ze eindelijk bedwongen waren. Niet de “mosliminvasie” is daar debet aan, wel de toepassing van opvang, integratie en gedragscodes in een Europese lekenmaatschappij. De verworvenheden van de Verlichting zijn vermemeld door angst en marktonderdanigheid. Rusland geeft het beste voorbeeld: verbindt digitalisering met kerkelijke steun en zie niet om, de Heer zal zijn getal wel krijgen. Waarom ayatollah Khomeini verwijten dat hij kinderen in de moerasoorlog met Irak mijnenvelden instuurde met paspoorten voor de hemel, als metropoliet Kyrill I van Moskou elke gesneuvelde Rus in Oekraine met volle aflaat naar de hemel stuurt ? Is dat Europa’s ideaal ?
Dat soort irrationele genoegdoening duikt steeds sterker op in onzekere tijden: EU-lidstaten die de managerpraatjes beu zijn en teruggrijpen naar vlag en taal. Of lidstaten waar het Rijnmodel, met sociale bescherming, is uitgehold tot staatsgeldmachine. Populisme en hang naar een sterke leider zijn het gevolg, dwaas genoeg, maar wel begrijpelijk gezien het cynisme bij de overheden, de schuldverschuiving naar de burger, de onzichtbare kneveling door nooit verkozen financiële instellingen en onverantwoordelijke webplatformen. Toppunt van ironie is dat net miljardairs erin slagen om hun (vaak onrechtmatig) succes voor te stellen als de politieke oplossing voor hun land. De voorbije maanden heeft de EU zijn portie gehad.
Reeks
Het begon met de presidentsverkiezingen in Polen. Ondanks het feit dat de regering Tusk de Europese strafmaatregelen tegen Polen kon ombuigen, slaagt een voormalige bokser met strakke overtuigingen, Karel Nawrocki, er toch de populaire burgemeester van Warschau te verslaan. Nawrocki kreeg natuurlijk steun van de PiS die zijn obstructiepolitiek als sinds 2015 kan voortzetten. Hij is “diepgelovig”. Hij verwerpt de Green Deal, die inderdaad iedereen door de strot is geduwd, maar nu in woelig water zit omdat de auto-industrie in Duitsland een nationaal drama dreigt te worden. Hij weigert nog inwijkelingen op te nemen – het klopt dat een miljoen Oekraïners naar Polen gevlucht zijn. Hij is tegen abortus en homohuwelijk. En net als Tusk wil hij de oorlogsuitgaven verhogen tot 5 % van het BBP, een eis van Trump en de NAVO. Dat Nawrocki zelf portier was die dames van lichte zeden regelde voor zijn hotelgasten, en een bejaarde man zijn flat voor een appel en een ei deed verkopen, raakt de kiezers niet.
Dat het onrustig is in Georgië (de voormalige Sovjetstaat gekneld tussen Rusland en Turkije), mag evenmin verbazen. Daar heeft begin oktober Georgische Droom de plaatselijke verkiezingen “gewonnen” – tot woede van de oppositie die al sinds de parlementsverkiezingen van 2024 afwezig blijft omdat de president de inauguratie had geweigerd en Georgische Droom op eigen houtje dan maar de regering installeerde. Aanhangers van de oppositie probeerden nu het presidentieel Paleis te bestormen, wat de regering aanziet als een mislukte staatsgreep. Zij reageert navenant met aanhoudingen en heeft de toetredingsgesprekken tot de EU bevroren – want Russisch gezind in naam van de orthodoxe eenheid. En dat mag niet verbazen, het is een steenrijke oligarch die partijleider is, oudpremier Bidzina Ivanisjvili. Die is al door de VS geroyeerd vanwege hulp aan Russische bedrijven.
Dat verzet stremt de Europese uitbreidingspolitiek, die toch een opkikker kreeg bij de verkiezingen in Moldavië (geprangd tussen Roemenië en Rusland). Ondanks “honderden miljoenen bemoeienissen” van Moskou, aldus presidente Maia Sandu, slaagde het Patriottisch Blok van Igor Dodan er niet in voet aan de grond te krijgen. De Russischgezinde partij haalde met 25 % minder dan de helft van Sandu’s aanhang, de PAS (Partij voor Actie en Solidariteit). Rusland beweert dat er amper twee kiesstations waren waar Moldaviërs uit Rusland konden stemmen. Maar voor Sandu is het, ondanks de omschakeling naar Roemeens gas, een bevestiging dat haar land weldra zal aansluiten bij de EU.
Minder goed nieuws komt uit Tsjechië en Slowakije. De vaak van corruptie beschuldigde miljardair Andrej Babiš heeft de verkiezingen gewonnen. Hij was al premier van 2017 tot 2021, maar is geregeld in opspraak gekomen voor misbruik van Europese fondsen, afgeleid naar zijn Agrofert-concern, hoofdzakelijk voor landbouw en scheikundige nijverheid (net als Orbán deed in Hongarije) en naar de bouw van een luxeresort. Dat kostte hem in 2023 wel zijn gooi naar het presidentschap, maar de snelle inflatie, de verarming (10 % minder op tien jaar tijd), de belastingverhoging en een schandaal omtrent Russisch zwart geld deden de kiezer nu stemmen op de populist. De opportunistische Babiš is overigens een Slowaak, hij zal het moeilijk krijgen een regering te vormen, vooral omdat president Petr Pavel heeft het recht hem niet aan te wijzen of een uiterst rechtse regering te verbieden. ANO, Babiš’ partij, is wel toe getreden tot de Patriottische fractie in het Europees Parlement (met de partijen van Le Pen en Van Grieken).
Dat zal ook de “socialistische” Smer doen uit Slowakije. De partij van regeringsleider Robert Fico is al in 2023 geschorst door de S&D in het EP. Midden september werd de uitzetting unaniem beslist, half oktober is dat ook gebeurd. Fico lapt alle Europese beslissingen aan zijn laars. In mei ging hij lustig met Poetin Overwinningsdag vieren, begin september vloog hij naar China waar hij ook dictator Loekasjenko van Wit-Rusland zag. De grootste angst voor de EU is nu dat de Visegrádlanden uit hun winterslaap weer opstaan. Hongarije, Slowakije, Tsjechië en het Pools presidentschap zijn uitermate eurosceptisch, en kunnen elke voortgang op belangrijke dossiers zoals klimaatbeteugeling, hulp aan Oekraïne, vrouwenrechten, betrekkingen met Rusland maken of breken. De enige hoop is dat ze wel graag de subsidies uit Brussel krijgen, maar niet de lasten dragen die Europa hen oplegt. Hun leiders zijn eigenlijk geen ideologen, maar pragmatici, zoals Meloni in Italië. Maar ook dat is een gevaarlijke tendens. De hele Unie raakt er door besmet. Eenheid verkruimelt.
