Geen buitenlandse militaire tussenkomst in Kirgizië

Tweehonderd doden en tweeduizend gewonden zijn er te betreuren in de botsing tussen Oezbeken en Kirgiezen in de zuidelijke steden Osh en Jalal-Abad van deze Centraal-Aziatische voormalige Sovjet-republiek. Het geweld heeft een enorme vluchtelingenstroom op gang gebracht, een deel vindt zijn heil in de buurrepubliek Oezbekistan, maar er zijn volgens humanitaire organisaties ook honderdduizenden interne vluchtelingen. Het regionale samenwerkingsverband SCO – Sjanghai Cooperation Organisation – is niet van plan militairen te sturen, ondanks de aandrang van zowel de interim-regering als van Wit-Rusland waar de voormalige president gastvrijheid kreeg. 

Kirgizië is het enige land ter wereld dat zowel een Amerikaanse als een Russische militaire basis op zijn grondgebied huisvest. Kirgizië maakt samen met Oezbekistan, Kazachstan, Tadzjikistan, China en Rusland deel uit van de Sjanghai Cooperation Organisation. Het land is ook stichtend lid van de CSTO (Collective Security Treaty Organisation) die in 2002 werd opgericht door een aantal voormalige Sovjet-republieken, met name Armenië, Kazakhstan, Kirgizië, Rusland, Tadzjikistan en Wit-Rusland. Oezbekistan werd lid van CSTO in 2006.

Kirgizië grenst aan China, ligt ten zuiden van Kazakhstan en ten oosten van Oezbekistan en ten noorden van Tadzjikistan. Het is een land zonder veel economische mogelijkheden: berggebied met beperkte veeteelt en landbouw. Bij de onafhankelijkheid in 1991 veroorzaakte het instorten van de Sovjet-economie enorme economische achteruitgang, en Kirgizië werd hoofdzakelijk afhankelijk van de weinige natuurlijke grondstoffen die het heeft. De hydro-elektrische installaties zijn sedert het einde van de Sovjet-Unie niet meer onderhouden, er wordt goud ontgonnen in joint-ventures met buitenlandse ondernemingen: er is een Canadese goudmijn in Kumtor die in 1998 zware cyanide vervuiling veroorzaakte. Gerekend in BNP per hoofd van de bevolking, staat het land op plaats 184 op de wereldranglijst; 40% van de bevolking leeft onder de armoedegrens. Kirgizië heeft eigenlijk geen ‘centrum’; de steden liggen verspreid in de minder bergachtige gebieden. Er zijn dus behoorlijke interne verschillen en elk van die streken wordt door een lokale clan beheerd die meer economische en veiligheidsbanden heeft met het buitenland dan ze onder elkaar hebben. De Fergana Vallei is de centrale as voor een groot deel van de regio, met het vruchtbare gedeelte ervan in Oezbekistan. De toegang tot deze vallei ligt dan weer in Tadjikistan. Zuid-Kirgizië is heel sterk op deze twee buurlanden aangewezen. Noord-Kirgizië is op Kazachstan gericht.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werd het land vijftien jaar geleid door Askar Akajev, van wie men zei dat hij Moskou-gezind was, maar toch de Manas-basis aan de VS verhuurde als logistiek platform voor de oorlog in Afghanistan. Wellicht een toepassing van het gekende spreekwoord ‘van twee walletjes eten’. In 1998 werd Kirgizië het eerste GOS-land dat lid werd van de WTO, World Trade Organisation. De voornaamste handelspartners – Rusland, Kazachstan – echter niet, en die pasten zware toltarieven toe, wat de handel (zeker van de kmo-sector) van en door Kirgizië behoorlijk deed kelderen, wat nog verergert door het feit dat Kazachstan lid wordt van een douane-unie met Rusland en Wit-Rusland.

In 2005 werd de verkiezingsuitslag aangevochten en na maanden van onrust met een duidelijke participatie van westerse niet-gouvernementele organisaties (en ongetwijfeld ook inlichtingendiensten) nam Koermanbek Bakijev het roer over in de zogenaamde Tulpenrevolutie. Die kaderde in de reeks ‘kleurenrevoluties’ tegen door Moskou gesteunde autoritaire presidenten, net zoals de Rozenrevolutie in Georgië in 2003 en de Oekraïense Oranjerevolutie in 2004. Maar naar verluidt is de strijd tussen de verschillende clans minstens een even grondige tegenstelling als de breuklijn pro- of anti-Moskou.

In april 2010 zijn er opnieuw demonstraties naar aanleiding van de arrestatie van oppositieleiders, onder wie voormalig presidentskandidaat Atambajev, en pogingen van de zittende regering om de vrijheid van meningsuiting te beknotten en de media in hun werk te belemmeren. Erl vallen tientallen doden en er zouden zeker vijfhonderd mensen gewond zijn geraakt bij betogingen in de hoofdstad, Bisjkek. Na deze bloedige rellen heeft de oppositie, onder leiding van Roza Otoenbajeva, de macht gegrepen. Er worden verkiezingen beloofd voor het najaar. Zij zoekt in eerste instantie steun bij Rusland, omdat er ontevredenheid heerst over het beleid van Amerika. Hoewel, er werd onmiddellijk gemeld dat de VS-basis niet in vraag wordt gesteld. Na bemiddeling van Kazachstan, Rusland en de Verenigde Staten heeft de verdreven president Koermanbek Bakijev op 16 april 2010 officieel ontslag genomen, hij vluchtte eerst naar Kazachstan en verblijft sindsdien in Wit-Rusland.

Na de machtswissel in Bisjkek kwam er onrust in het zuiden, de regio waar de voormalige president Bakijev sterk stond: Jalal-Abad, Batken, Osh. Vele analyses leggen de oorzaak bij de (criminele) clans. Een regeringswissel in Kirgizië gaat kennelijk ook steeds gepaard met een herschikking van de invloed van de onderwereld. Met de machtswissel in 2005 kwam er een heuse herverdeling van de eigendom in het zuiden, waar de broer van de president controle verwierf over de legale en illegale handel in de regio, met inbegrip van drugshandel, aldus sommige Russische waarnemers. Het mastermind achter de rellen van 19 mei 2010 in Jalal-Abad zou Bakijev-vriend en bendeleider Aibek Mirsidikov zijn (die begin juni werd vermoord) waarbij de strijd tussen de interim-regering en Bakijev wordt uitvergroot naar een interetnisch conflict. Interim-leidster Rosa Otoenbajeva vreest dat het reëel aantal doden vele malen hoger zal liggen dan het officiële cijfer van 191. Ze vraagt militaire hulp in Moskou.

Buurland Kazachstan maakte in april meteen na de machtsgreep van de oppositie duidelijk dat het niet opgezet was met de revolutie in het buurland. De grens met Kirgizië ging prompt dicht. Het nieuwe regime in Bisjkek smeekte de grensovergangen spoedig weer te kunnen gebruiken, want de export en import van (Noord-)Kirgizië verlopen vooral langs Kazachstan. Toch duurde het tot 20 mei vooraleer de grens weer openging. Kazachstan ging door de knieën nadat Kirgizië de watertoevoer via de rivier Talas naar landbouwgebieden in Zuid-Kazachstan had afgesloten. De grens met Oezbekistan bleef lange tijd zo goed als dicht. Oezbekistan heeft nu midden juni wel verschillende tienduizenden vluchtelingen opgenomen. De Zuid-Kirgizische economie is sterk afhankelijk van de handel met Oezbekistan.

Half juni had in Tasjkent, Oezbekistan, de jaarlijkse SCO-top plaats. Het samenvallen van de rellen met het tijdstip van de SCO-bijeenkomst doet bij sommige waarnemers vragen rijzen. De Wit-Russische president Lukashenko – die Bakijev gastvrijheid biedt – had eerder al de CSTO opgeroepen om militair te interveniëren in Kirgizië: “om de legitimiteit van de afgezette president Bakijev te herstellen in tijden van onbeheersbare rellen”. Dezelfde vraag kwam tijdens de SCO-top van 15 en 16 juni met klem op tafel. Ook interim-leidster Otoenbajeva van haar kant vraagt Rusland om militair tussen te komen en de rust te komen herstellen.

Maar Moskou hield duidelijk de boot af, net als de andere SCO-leden. “De problemen van Kirgizië hebben interne oorzaken. Ze hebben te maken met de zwakke overheid en de onwil om de noden van de bevolking te beantwoorden. Rusland biedt hierbij hulp aan,” zie president Medvedev. Voor de topmeeting was men akkoord geraakt om waarnemers te sturen naar het referendum in Kirgizië over de grondwettelijke hervorming dat geprogrammeerd staat voor 27 juni, wat eigenlijk wil zeggen dat SCO de interim-regering erkent. Dit referendum zal naar alle waarschijnlijkheid wel niet kunnen doorgaan.

De SCO roept verder op om alle criminele en illegale activiteiten te stoppen die aangestuurd werden om twee bevolkingsgroepen tegen mekaar op te zetten. Men wijst ook op het feit dat de toestand in Kirgizië van groot belang is voor de vrede en stabiliteit van heel Centraal-Azië. Men zal een team met specialisten samenstellen om de overheid bij te staan in de preventie van onlusten, om de organisatoren achter de rellen aan te pakken alsook lokale criminele groepen.

De SCO-afstandelijkheid heeft ook veel van doen met de rol van Oezbekistan, waar de clan Karimov autoritair en repressief de macht uitoefent. Oezbekistan is het enige land van de Centraal-Aziatische republieken dat in staat is militair te interveniëren, en zelfbedruipend is qua voedselproductie en energie. Er leven zo’n 2,5 miljoen Oezbeken in de buurlanden, waardoor Tasjkent de rijkdom en de instrumenten heeft om ontwikkelingen in de regio te beïnvloeden. Er heersen politieke ideeën rond een ‘groot Oezbekistan’ om grondgebied van Tadzjikistan en Kirgizië in te lijven. Daarbij komt ook een analyse dat een Russische strategie om westerse invloed uit de regio te bannen, eigenlijk een voorbereiding is op een clash met Oezbekistan. De zogenaamde Russisch-gezinde coup van Rosa Otoenbayeva dit jaar zou een nieuw bewijs vormen voor deze zienswijze. Een Russische ‘vredesinterventie’ in de huidige omstandigheden zou dus in Oezbekistan wel ‘s als een provocatie kunnen worden beschouwd om een directe militaire confrontatie uit te lokken. Daar heeft Rusland kennelijk op dit ogenblik zeker geen baat bij. De Russische troepenmacht op haar Kirgizische basis is niet zwaar genoeg om in de clinch te gaan met een ander leger, en daarnaast ligt het land ‘ver’ weg van Rusland, wat behoorlijk wat logistieke problemen zou kunnen opleveren in een grootschaliger conflict.

De vraag is of in deze omstandigheden van instabiliteit een electoraal proces enige kans op slagen heeft. Zal het referendum over de grondwetswijziging doorgang kunnen vinden? Welke ruimte zal er zijn voor de verschillende partijen om campagne te voeren? Kan na de recente gebeurtenissen, een verkiezingsproces voldoende legitimiteit geven aan de overwinnaar om het land te kunnen besturen? Fundamenteel gaat het ook om de kwestie of Kirgizië de huidige eenheid van territorium zal kunnen behouden: kan Bisjkek de controle over Osh verkrijgen en behouden, en omgekeerd, kan Osh Bisjkek voldoende beïnvloeden om ook als (zelfstandig) machtscentrum erkend te worden?

Het antwoord op deze vragen kan vandaag niet geformuleerd worden.

RIA Novosti www.en.rian.ru

One fight Russia can’t afford By Peter Zeihan in Asian Times 17/06/10
Nieuw regime Kirgizië vecht op veel fronten (IPS 22/06/10)